Ἡ νομοτέλεια τῶν φυσικῶν νόμων

 Ὁ ἄνθρωπος, πέρα ἀπό τήν ὑλική συνι­στῶ­σα του, εἶναι προικισμένος μέ ψυχή, πού ἀποτελεῖ τήν πιό οὐσιαστι­κή διαφορά του ἀπό ὅλα τά ἄλλα ἔμβια ὄντα τῆς γῆς.  Ἡ ἀνθρώπινη Ἐπιστήμη, πού εἶναι ἐκ θεμελίων ἀγνωστική (δηλαδή ἀγνοεῖ τήν ὕπαρξη ἤ μή-ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ), δέν ἔχει οὔτε τή γνώση οὔ­τε τή μεθοδολογία οὔτε τά ἀπα­ραίτη­τα ἐργαλεῖα γιά νά διερευνήσει καί νά μελετήσει πνευματικά θέματα. Κατά συνέπεια δέν εἶναι σέ θέση νά κατανοήσει καί νά περιγράψει τίς ἰδιότητες καί τή λειτουργία τῆς ψυχῆς, ὅπως τό κάνει μέ τούς νόμους τοῦ φυσικοῦ κόσμου. Μποροῦμε νά βροῦμε μερικές ἐμπειρικές διαπιστώσεις γιά τήν ἐπίδραση τοῦ λεγό­μενου «ψυχισμοῦ», οἱ ὁποῖες μπορεῖ νά εἶναι ταξινομημένες καί μεθοδοποιημένες ἐπιστημονικά, ἀλλά ὅμως τό τί ἀκριβῶς εἶναι ψυχή (πού μᾶλλον ἐπικαλύπτεται ἤ ἐμπερικλείει ἄλλες ἔννοιες, ὅπως συνείδηση, θυμικό, λογική) εἶναι στήν οὐσία ἄγνωστο.
 Οἱ ἐκφράσεις τοῦ ψυχισμοῦ, ἐπει­δή ἐλέγχονται ἀπό τά χαοτικά νευρωνικά δίκτυα τοῦ ἐγκεφάλου καί τά πιθανολογούμενα κβαντικά φαινόμε­να πού λαμβάνουν χώρα στίς συν­­άψεις, εἶναι κατά βάση μή-ντετερμινιστικά φαινόμενα. Ἐπιπλέον, διαπιστώνουμε ὅτι δέν ὑ­­- πάρχει ἕνας σαφής ἐπιστημονικός ὁρισμός τῆς ψυχῆς, ἀ­πο­δε­κτός ἀπό τήν πλειοψηφία τῆς ἐπιστημονικῆς κοινότητας. Στήν Ἐπιστήμη χρησι­μο­ποιεῖται ὁ ὅρος «ψυχή» (ἤ «ψυχισμός») γιά νά ἀναφερθοῦμε κα­τά τρόπο μᾶλλον ἀόριστο καί συχνά ἀρκετά ἀσαφῆ σέ κάτι πού ὑπερβαίνει τήν ἀνθρώπινη λογική. Τό μόνο βέ­βαι­ο, τό ὁποῖο προκύπτει ἀπό πολλαπλές ἐπιστημονικές πειραματικές καί κατά βάση ἐμπειρικές διαπιστώσεις, εἶναι ὅτι ὁ ψυχισμός ἐπιδρᾶ στήν ὑλική συνιστῶσα τοῦ ἀν­θρώπου, καί ἀντίστρο­φα. Ποιοί εἶναι, ὅμως, οἱ θεμελιώδεις νόμοι ἀπό τούς ὁποίους διέπεται αὐτή ἡ ἀλληλεπίδραση; Πῶς μπορεῖ ὁ ἄν­θρωπος νά εἶναι εἰρηνικός καί εὐτυχισμένος μέσα στό (ἀδιαπραγμάτευτα) αὐστηρό φυσικό περιβάλλον στό ὁ­­ποῖο ἔχει καθοριστεῖ νά ζῆ;  Ἡ  Ἐπιστή­μη, ἐνῶ ἀποκαλύπτει τή λειτουργία τοῦ κτιστοῦ κόσμου καί τό γεγονός ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι δέσμιος τῶν φυσι­κῶν νόμων, τόν ἀφήνει ἀκάλυπτο μέ­σα στή νομοτέλεια τοῦ φυσικοῦ κό­σμου.

Ὁ ρόλος τοῦ Εὐαγγελίου
 Ἐκεῖνος, ὅμως, πού δημιούργησε τόν ἄνθρωπο στή βάση τῶν πανάρχαιων φυσι­κῶν νόμων πού καθόρισε, καί τόν προίκισε μέ τήν ψυχή, φρόντισε νά δώσει ἁπλούς κανόνες• τηρώντας τους ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά εἶ­ναι εἰρηνικός καί εὐτυχισμένος. Αὐ­τοί οἱ κανόνες περιέχονται στό Εὐαγγέλιο καί παρουσιάζονται μέσα ἀπό ἁ­πλά παραδεί­γματα, παραβολές καί διδαχές πού εἶναι κατανοητά σέ ὅ­λους. Στήν οὐσία, στό Εὐ­αγγέλιο βρίσκουμε σοφά «πορίσματα» πού δείχνουν πῶς μπορεῖ νά πραγματοποιεῖται ἡ ὀρθή ἀλληλεπίδραση τῶν (μερικά γνω­στῶν) φυσικῶν νόμων μέ τούς (ἄγνωστους ἐπι­στημονικά) νόμους τῆς ψυχῆς, γιά τήν ἁρμονική συνύπαρξη τοῦ κτιστοῦ καί τοῦ μή-κτιστοῦ μέσα στό συγκεκριμένο γήινο περιβάλλον.
 Βέβαια, τό Εὐαγγέλιο δέν ἀναφέρεται στούς φυσικούς νόμους, ἐπειδή πρέπει νά ἀποτελεῖ ἕναν ὁδηγό κατανοητό σέ ὅλους καί νά μήν ἐξαρτᾶται ἀπό τή γνώση (ὀρθή ἤ ἐσφαλμένη) καί κατανόηση (μικρή ἤ μεγάλη) τῶν φυ­σι­κῶν νόμων καί τοῦ ρόλου τους. Ἡ ἀνθρώπινη ἐπιστημονική γνώση καί γλῶσ­σα, ἀκόμα καί οἱ ἐπιστημονικές ἔν­νοιες διαρκῶς ἀλλάζουν (βελτιώνονται) καί ὁ τρόπος κατανόησης τῆς φύσεως διαρ­κῶς ἀνανεώνεται. Κατά συνέπεια, κά­θε ἀναφο­ρά σέ φυσικούς νόμους θά ἔδινε στό Εὐαγγέλιο περιορισμένη χρονική καί ποιοτική ἰσχύ.

Ἡ νομοτέλεια τοῦ Εὐαγγελίου
 Λαμβάνοντας ὑπ’ ὄψη ὅτι (α) ὁ ἄν­θρω­πος δημιουργήθηκε ἀπό γήινα ὑ­λι­κά καί ἡ ζωή ἐπάνω στή γῆ ἐξαρτᾶται ἄμεσα ἀπό τούς φυσικούς νόμους, (β) οἱ ἐντολές τοῦ Εὐαγγελίου ἔχουν ὡς σκοπό νά παρουσι­άσουν τήν ὀρθή ἀλληλεπίδραση τῆς κτι­στῆς καί τῆς μή-κτιστῆς συνιστώσης τοῦ ἀνθρώ­που, μποροῦμε νά συμπεράνουμε ὅτι αὐτές οἱ ἐντολές εἶναι πορίσματα πού ἐμπερικλείουν τούς φυσικούς νόμους, καί κατά συν­έπεια τήν αὐστηρή νομοτέλειά τους. Εἶναι διαχρονικές, ἀπαραβίαστες καί ἀπόλυτα καθοριστικές.
 Ἡ νομοτέλεια τῶν ἐντολῶν τοῦ Εὐ­αγ­γελίου δέν προκύπτει ἀπό τήν ἰδι­ορ­ρυθ­μία ἤ αὐστηρότητα ἤ τήν ἰδιοτροπία τοῦ Δημιουργοῦ, ἀλλά ἀπό τό γεγονός ὅτι χωρίς τούς φυσικούς νόμους τοῦ κτιστοῦ κόσμου, ἡ δομή, ἡ ὀργάνωση, ἡ φύση καί ζωή εἶναι ἀ­δια­νόητα, ὅπως αὐτό ὁμολογεῖται ἀπό τήν ἀνθρώπινη καί ἀγνωστική Ἐπιστήμη. Βέβαια, ἐπαφίεται στό αὐτεξούσιο τῆς ἀνθρώπινης ἐλευθερίας νά τηρήσει τίς ἐν­τολές τοῦ Εὐαγγελίου ἤ νά τίς ὑποτιμήσει ἤ νά τίς ἀγνοήσει. Τό νά παραβιάζει κά­ποιος αὐτές τίς ἐντολές, ἐνῶ ταυτόχρονα θέλει νά εἶναι εἰρηνικός καί εὐτυχισμένος, εἶναι σάν νά ἀπαιτεῖ νά διαφορο­ποιήσει κάποιον ἀπό τούς φυσικούς νόμους ἤ ἕναν ἀπό τούς πολύπλοκους συν­δυ­ασμούς τους. Μέ μία τέτοια παραβίαση εἶναι ὡς νά ἀπαιτεῖ π.χ. νά ἀλλάξει τήν κίνηση τῶν δικῶν του ἠλεκτρονίων γιά νά μπορέσει νά μεταβάλει τή φυσικοχημική συμπεριφορά τῶν δικῶν του ἀμινοξέων οὕτως ὥστε τά ἔνζυμά του νά ἔ­χουν μία πιό «λογική» ἤ πιό «συμφέρουσα» συμπεριφορά. Αὐτό ὅμως ἀντιτίθεται (ἐκ θεμελί­ων) στή νομοτελειακή φύση τῶν φυσικῶν νόμων.

Συμπεράσματα
 Ἡ ἀγνωστική Ἐπιστήμη ἀποδεικνύ­ει  καί ὁμολογεῖ τή διαχρονικότητα, τό ἀπαραβίαστο καί τόν ἀπόλυτα νομοτελειακό ρόλο τῶν φυσικῶν νόμων. Ξεκινώντας, λοιπόν, ἀπό μία ἀγνωστική βάση (αὐτή τῆς Ἐπιστήμης), ἀλλά λαμβάνοντας ὑπ’ ὄψη ὅτι οἱ ἐν­τολές τοῦ Εὐαγγελίου ἐμπερικλείουν ἀ­ναγκα­στικά αὐτούς τούς φυσικούς νόμους (καθώς ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου ἀλληλεπιδρᾶ μέ τήν ὑλική συνιστῶσα του πού διέπεται ἀπό αὐτούς τούς νόμους), καταλήγουμε μέ βεβαιότητα στή νομοτελειακή ἰσχύ τοῦ Εὐαγγελίου. Οἱ ἐντολές πού περιέχει εἶναι ἀπαραβίαστες, διαχρονικές καί ἀπόλυτα καθοριστικές γιά τήν ἀνθρώπινη ζωή. Τό αὐ­τεξούσιο τῆς ἀνθρώπινης ἐλευθερίας δίνει τή δυνατότητα στόν ἄν­θρω­πο νά ἀκολουθήσει ἤ ὄχι τόν δρόμο τοῦ Εὐαγγελίου. Μέ­σα σέ αὐτό τό πλαίσιο, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι τό Εὐαγγέλιο δέν περιέχει ἐντολές ἀλ­λά συμβουλές. Ἡ παραβίαση ὅμως αὐ­τῶν   τῶν συμβουλῶν συνεπάγεται τήν ἀγνόηση ἤ τήν ὑποτίμηση κάποιου γνωστοῦ ἤ ἄγνωστου φυσικοῦ νόμου. Γι’ αὐτό ἡ παραβίαση τοῦ εὐαγγελικοῦ νόμου, ἀργά ἤ γρήγορα, καί μέ νομοτελειακή βεβαιότητα θά ὁδηγήσει σέ κάποια μικρή ἤ μεγάλη ἀνωμαλία.
 Ἡ Οἰκονομία τοῦ Δημιουργοῦ προκαθόρισε πρίν ἀπό ἑκατοντάδες ἑκατομμύρια χρόνια τούς φυσικούς νό­­μους, χωρίς τούς ὁποίους (ὅπως ἀποδεικνύει ἡ Ἐπιστήμη)  δέν εἶναι δυνατό νά ὑπάρξει ὀργάνωση, δο­μή, εὔρυθμη λειτουργία, καί γενικότερα φυσικός κόσμος. Κατά συνέπεια, ὁ Δημι­ουργός δέν τιμωρεῖ, ἀλλά εἶναι ἡ ἀπερισκεψία τῆς παραβίασης τῶν φυσικῶν νόμων (ὅπως συμβαίνει π.χ. μέ τήν παραβίαση τοῦ κατανοητοῦ ἀπό ὅλους νόμου τῆς βαρύτητας) ἐκείνη πού θά δημιουργήσει περιβάλλουσες συνθῆκες, τέτοιες ὥστε τελικά ὁ ἄνθρωπος νά μήν εἶναι εἰρηνικός καί εὐτυχισμένος καί γενικά νά ὑποφέρει.
 Συνεπῶς, ἡ ἀποδοχή καί ἡ ὑπακοή στίς συμβουλές (ἤ ἐντολές) τοῦ Εὐαγγελίου εἶ­ναι θέμα αὐτοσυντήρησης. Η ἔμφυτη ἀν­θρώπινη αὐτοσυντήρηση μᾶς ὑπαγορεύει νά μήν ἀγνοοῦμε καί νά μήν ὑποτιμοῦμε τήν ὕπαρξη τῶν νόμων τῆς φύσεως, καί κατά συν­έ­πεια τῶν σοφῶν πορισμάτων τοῦ Εὐ­αγγελίου πού ἐμπερικλείουν αὐ­τούς τούς νόμους.

Παντ. Καραφίλογλου
Καθηγητής Χημείας Α.Π.Θ.

 1955 - 2015. Κύλησαν ἤδη 60 χρόνια ἀπό τήν κυπριακή ἐποποιΐα 1955-1959, τότε πού ὁ εὐωδιαστός ἀνθός τῆς μαρτυρικῆς Κύπρου, τά λεβέντικα χριστιανικά νιάτα της, ἔ­χυσαν τό ἄλικο αἷμα τους γιά τήν ἀποτίναξη τοῦ ἀγγλικοῦ ζυγοῦ καί τή λευτεριά τῆς πα­τρί­δας τους.
 Σήμερα, πού ἰσχυροί «ἀγέρηδες» στοχεύ­ουν νά γκρεμίσουν διαχρονικές ἀ­ξίες καί ἰδανι­κά, ἡ ἡρωική μορφή τοῦ Κυριάκου Μάτση (1926-1958) ἐμ­πνέει τίς νέες γενιές καί τούς δείχνει τόν δρόμο τῆς τιμῆς καί τοῦ χρέους.
Ἀπό μικρός στό ὀρεινό χωριό του, Παλαι­χώ­ρι τῆς Λευκωσίας, ὀνειρεύεται νά κάνει κάτι γιά τό πολύπαθο νησί του. Τοῦ στοιχίζει πού οἱ ἰσχυροί τῆς γῆς κωφεύ­ουν στά δίκαια αἰτήματά τους καί τούς ἀντιμετωπίζουν μέ ψυχρή ἀδιαφορία. Κι ὅσο μεγαλώνει, τόσο φουντώνει μέσα του ὁ πόθος γιά θυσία, γιά ἡρωισμό. Περνᾶ στή Γεωπονική σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ἔρχεται στήν πό­λη τοῦ ἁγίου Δημητρίου στίς 28 Ὀκτω­βρίου 1946. Ἀμέσως πηγαίνει στό Πανεπιστήμιο, τήν ὥρα πού οἱ φοιτητές γιορτάζουν λαμπρά τήν ἐθνική ἐπέτειο. Στό τέλος ὁ νεαρός Κύπριος παίρνει τόν λόγο καί χαιρετίζει μέ παλμό τούς Ἕλ­ληνες Μακεδόνες. Τό ἀκροατήριο ἐνθουσιάζεται. Ὁ Πρύτανης συγκινεῖται ἀπό τήν πατριωτική φλόγα του καί τόν ἀγκαλιάζει.
 Σάν φοιτητής γράφει συνεχῶς καί δί­νει διαλέξεις γιά τό ἐθνικό δράμα τῆς Κύπρου. Ἡ ἐφημερίδα τῆς Θεσσαλονίκης «Μακεδονία» δημοσιεύει τά φλογερά του ἄρθρα. Ὅσοι ἀπολαμβάνουν τή ρη­το­ρική του δεινότητα καί τή γλυκειά φωνή του τόν χαρακτηρίζουν «τό ἀηδονάκι τῆς Κύπρου». Μιά μέρα ὁ συγκάτοικός του κύπριος φοι­τη­τής τόν εἰρωνεύεται, γιατί κοιμᾶται μές στίς κουρελοῦδες. Ὁποία ὅμως ἡ ἔκπληξή του, ὅταν πληροφορεῖται ὅτι ὁ Κυριάκος εἶχε χαρίσει τά σκεπάσματά του σ' ἕναν φτωχό ἄρρωστο συμφοιτητή τους!
 Εἶναι ἀπό τά πρῶτα μέλη τῆς «Ἐ­θνι­κῆς Ὀργάνωσης Κυπρίων Ἀγωνι­στῶν» (Ε.Ο.Κ.Α.). Στόν ἐθνικό ξεση­κω­μό τοῦ 1955 εἶναι ἀρχηγός τῶν συνδέσμων καί διαβιβάσεων τῆς Ε.Ο.Κ.Α. «Στρατιώτης τοῦ καθήκοντος, ἁγνός καί τίμιος, ὑπόδει­γμα εἰς τούς ὑφισταμένους του, ἐμ­ψυχω­τής», χαρακτηρίζεται ἀπό τόν ἀρχηγό τῆς Ε.Ο.Κ.Α. Γεώργιο Γρίβα-Διγενῆ. Οἱ Ἄγ­γλοι ἔχουν ἑστιασμένα τά βλέμματά τους πάνω του. Ἔχουν πληροφορίες πώς ἔ­χει ἐπαφή μέ τόν Ἀρχηγό. Ἐπείγονται νά τοῦ ἁρπάξουν μυστικά. Τόν συλ­λαμ­βάνουν καί τόν βασανίζουν στίς φυλακές τῆς Ὀ­μορφίτας. Τό παλληκάρι δέν λυγίζει. Ὁ ἄγ­γλος Κυβερνήτης τῆς Κύπρου, ὁ Τζών Χάρντιγκ, ἔρχεται στή φυλακή νά γνωρίσει αὐτόν τόν θερμό πατριώτη. Προσπαθεῖ νά βρεῖ ἕναν τρόπο νά τοῦ ἀποσπάσει χρήσιμες γιά τόν Ἀγώνα πληροφορίες. Τοῦ προσ­φέρει μισό ἑκατομμύριο κυπριακές λί­ρες, ἀρκεῖ νά τοῦ ἀποκαλύψει τό λημέρι τοῦ Ἀρ­χηγοῦ. Ὁ Κυριάκος ἀηδιάζει τίς βρό­μι­κες διαπραγματεύσεις καί φωνάζει:
- Ἐξοχώτατε, οὐ περὶ χρημάτων τὸν ἀγῶνα ποιούμεθα, ἀλλὰ περὶ ἀρε­τῆς!
 Μαζί μέ ἄλλους ἕξι πετυχαίνει τή δραπέτευσή τους ἀπό τίς φυλακές. Εἶ­ναι πλέον ἐλεύθερος νά βοηθήσει τήν Ε.Ο.Κ.Α. Ὁ Διγενής τοῦ ἀναθέτει τόν τομέα τῆς γραφικῆς Κερύνειας. Περιδιαβαίνει πόλεις καί χωριά, φτιάχνει κρησφύγετα, τοπογραφικούς χάρτες, προσφέρει τίς στρατιωτικές καί γεωπονικές του γνώσεις. Ξεσηκώνει καρ­διές, ἐμπνέει μέ τήν παρουσία του. Σ' ἕνα γράμμα του στούς συγγενεῖς του διακρίνει κανείς τόν σεβασμό του στόν λόγο τοῦ Θεοῦ:
 «Εἴμαστε ἀναγκασμένοι νά κάνου­με πέτρα τήν καρδιά, γιά νά σταθοῦμε ἄξιοι τοῦ χρέους μας. Δοκίμασα πιό ἔν­τονο τόν πειρασμό ὅταν, περαστικός γιά λίγες μέρες ἀπό τό χωριό, ἤμουν ὑ­ποχρεωμένος νά μή πάω νά δῶ τούς δικούς μου. Ἦταν βέβαιο πώς κάποτε θά τούς ρωτοῦσαν ἄν μέ εἶδαν, καί ἔ­πρεπε νά λέν «ὄχι» καί νά μποροῦν νά ὁρκιστοῦν γι᾽ αὐτό. Μά ἔτσι θά εἶ­ναι πιό ἔντονη ἡ χαρά, ὅταν βρεθοῦμε τή μέρα τῆς ΝΙΚΗΣ». Ὑποφέρει μέ τή σκέψη πώς μποροῦν δικά του πρόσω­πα νά ψευδορκήσουν. Τέτοιοι ἱεροί ἀ­γῶνες δέν πρέπει ἐξαιτίας του νά σπιλωθοῦν.
 Κάποτε εἶχε πεῖ στόν ὑπαρχηγό τῆς Ε.Ο.Κ.Α. Γρηγόρη Αὐξεντίου: «Προ­βλέ­πω πώς θά ἔχουμε τήν ἴδια τύχη καί ἴσως τό ἴδιο τέλος». Τά προγνωστικά του βγαίνουν ἀληθινά. Εἶναι 19 Νοεμβρίου 1958. Ἄγγλοι ἐρευνοῦν σπιθαμή πρός σπιθαμή τήν περιοχή τοῦ Δικώμου, χτισμένου στίς νότιες πλαγιές τοῦ Πενταδάκτυλου. Ἐκεῖ βρίσκεται τό κρησφύγετο τοῦ Μάτση καί τῶν συντρόφων του. Φεύγουν οἱ ἀποι­κιο­κράτες, μά πάλι ἐπιστρέφουν. «Εἴ­μα­στε προδομένοι», διαπιστώνει ὁ τομεάρχης.
- Ἔ, Μάτση, παραδώσου!
 Καπνοί βγαίνουν ἀπό τή σπηλιά. Ὁ Μάτσης καίει ἔγγραφα καί διαταγές τῆς Ε.Ο.Κ.Α. Διατάζει τούς δύο ἀγαπημένους του συντρόφους, τόν Κώστα Χριστοδούλου καί τόν Ἀνδρέα Σοφιόπουλο, νά ἐγκαταλείψουν τό κρησφύγετο. Δέν ὑποχωρεῖ στήν ἄρνησή τους. Μέ δάκρυα τόν ἀσπάζονται γιά τελευταία φορά καί βγαίνουν ἔξω.
- Κυριάκο Μάτση, παραδώσου!, ἐ­παναλαμβάνει πολλές φορές ὁ ἐχθρός.
 Κι αὐτός θά τούς πεῖ μέ τόν δικό του τρόπο τό ἀρχαῖο «Μολὼν λαβέ».
- Ἄν βγῶ, θά βγῶ πυροβολώντας! Δέν θά μέ βγάλετε ζωντανό ἀπό δῶ μέσα. Ἐλᾶτε, ἄν τολμᾶτε, νά μέ βγά­λε­­τε!
 Οἱ Βρετανοί δέν κοπιάζουν νά πολεμήσουν κατά μέτωπο μέ τόν γενναῖο ἀντίπαλό τους. Προτιμοῦν τήν εὔκολη λύ­ση. Τοῦ πετοῦν χειροβομβίδες καί σφαῖ­ρες. Ἡ ἐπιθυμία του νά θυσιαστεῖ γιά τήν πατρίδα πραγματοποιεῖται. Τό σῶμα τοῦ ἐθνομάρτυρα μπαρουτοκαπνισμένο, μέ κομμένο τό ἕνα του πόδι, μά ἡ ψυχή του λαμπρή, ἀνάλαφρη πε­τᾶ γιά τούς οὐρανούς. Ὁ δυνάστης καί νε­κρό τόν ἐκδικεῖται. Ἀρνεῖται νά δώ­σει τή σορό στούς δικούς του γιά νά ταφεῖ μέ τιμές στό χωριό του. Τόν θάβουν ἄδοξα στά «Φυλακισμένα Μνή­μα­τα» τῆς Λευκωσίας, πού γίνηκαν πραγματικά μέχρι σήμερα κόσμου προσκυνητάρι.

Ἑλληνίς

 Πολλά ἀσφαλῶς εἶναι τά θέματα πού μᾶς ἀπασχολοῦν∙ προσωπικά, οἰκογενειακά, ἐ­παγ­γελματικά, ἐθνικά, κοινωνικά κτλ. Ὡσ­τόσο, δέν θά διαφωνήσετε, νομίζω, ὅτι ἕνα ἀπό τά πιό «καυτά» -ἄν ὄχι τό πρῶτο- πού ἀφορᾶ ἄμεσα στήν ἐπιβίωσή μας μέσα στήν ἀνθρώπινη κοινωνία εἶναι οἱ διαπροσωπικές μας σχέσεις: Πῶς βλέπω τόν ἄλλο, τί σκέπτομαι γι’ αὐτόν, ποιά σχέση ἔχω μαζί του; Ἀπό αὐτό ἐξαρτᾶται τόσο ἡ προσωπική μου ἰσορροπία ὅσο καί ἡ ἁρμονία τοῦ πε­ριβάλλοντός μου, τῆς κοινωνίας γενικότερα.
 Ὅσο κι ἄν φαίνεται ἀληθινή καί ἐπιβε­βαιώνεται καθημερινά ἡ ἄποψη τοῦ Σάρτρ ὅτι «Ὁ ἄλλος εἶναι ἡ κόλασή μου», δέν μπο­ρεῖ νά γίνει καθοδηγητική, ἐκτός ἄν ἐπιθυμοῦμε νά ἐγκαταστήσουμε ὄντως τήν κόλαση στήν γῆ μας. Μία ἁπλή ἀνάγνωση τῆς ἁγίας Γραφῆς ἀρκεῖ γιά νά μᾶς «ἀνοίξει τά μάτια», νά μᾶς πεί­σει ὅτι ὁ ἄλλος δέν εἶναι ἀναγκαστικά ἐχθρός, δέν εἶναι ἀκόμη ἀ­πρόσ­ωπος∙ εἶναι ὄν σάν κι ἐμένα, συνοδοι­πόρος μου∙ εἶναι ὁ πλησίον μου, ὁ ἀδελφός μου.
  Καταρχήν, κάθε ἄνθρωπος εἶναι πλα­σμέ­νος ὅπως κι ἐγώ «κατ’ εἰκόνα Θεοῦ», πού σημαίνει ὅτι εἶναι προικισμένος μέ τά χαρίσματα τοῦ Θεοῦ: σκέπτεται, ἀποφασίζει, ἐ­νεργεῖ, θέλει, εἶναι ἐλεύθερος. Δέν εἶναι, λοιπόν, ἕνα τυχαῖο ὄν, ἀλλά μία προσωπικότητα μέ ἀρετές καί χα­ρίσματα θαυμαστά. Εἶναι μάλιστα προορισμέ­νος νά ἀναπτύξει αὐ­τές τίς θεϊκές δωρεές, γιά νά ἐκπληρώσει τόν σκοπό τῆς ὑπάρξεώς του, τό «καθ’ ὁ­μοί­ωσιν Θεοῦ». Ὅλοι ἔχουμε ἕναν κοινό σκο­πό∙ νά ὁμοιωθοῦμε μέ τόν Θεό.
  Τήν εἰκόνα του βλέπει ὁ Θεός στόν κάθε ἄνθρωπο. Γι’ αὐτό «πάντας ἀνθρώ­πους θέλει σωθῆναι» (Α΄ Τι 2,4), ὅλους νά τούς ἀπαλ­λά­ξει ἀπό τό βάρος τῆς ἁμαρτίας, ἀπό τόν αἰώνιο θά­νατο, πνευματικό καί σωμα­τι­κό, πού μᾶς κληρο­δότησαν οἱ πρωτό­πλαστοι πρόγο­νοί μας. Γιά νά πραγμα­τοποιηθεῖ ὅμως ἡ σωτηρία ὀφείλει ὁ καθένας προσω­πικά νά προσλάβει τήν δωρεά τοῦ Θεοῦ, νά συνεργασθεῖ μαζί του καί πρωτίστως νά τόν μιμηθεῖ στήν ἀγάπη. Νά ἀγαπᾶ ὅ­λους, κατά τό δυνα­τόν ἀδιάκριτα, ἀνυ­πό­κριτα καί ἀπέραντα, ὅπως Ἐκεῖνος, πού «τὸν ἥλιον αὐτοῦ ἀνατέλ­λει ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθοὺς καὶ βρέχει ἐπὶ δικαί­ους καὶ ἀδίκους» (Μθ 5,45).
  Ἐφαρμόζοντας αὐτή τήν ἀλήθεια ὁ ἀπόστολος Παῦλος συνιστᾶ στούς πιστούς· «μὴ τὰ ἑαυτῶν ἕκαστος σκοπεῖτε, ἀλλὰ καὶ τὰ ἑτέρων ἕκαστος» (Φι 2,4). Τεκμηριώνει δέ τό παράγγελμά του ἀναφέροντας τό συγκλονιστικό παράδει­γμα τοῦ Θεανθρώπου. Ὁ Ἰησοῦς Χρι­στός δέν ἐνδιαφέρθηκε μόνο γιά τόν ἑ­αυτό του, νοιάστηκε τούς ἀνθρώπους. Δέν ἀρκέσθηκε στήν θεϊκή του μακα­ριότητα, ἀλλά «ἑαυτὸν ἐκένωσε μορφὴν δούλου λαβών» (Φι 2,7) καί ἔγινε «ὑ­πή­κοος μέχρι θανάτου» καί μάλιστα σταυ­ρικοῦ, γιά μένα, γιά σένα, γιά τόν κάθε ἄνθρωπο.
  Ἐπίμονα ἀναφέρεται στό θέμα τῆς ἀγάπης ἐπίσης ὁ θεολόγος καί μαθητής τῆς ἀγάπης εὐαγγελιστής Ἰωάννης. Ἀ­περίφραστα ἀποφαίνεται ὅτι ὅποιος δέν ἀγαπᾶ τόν ἀδελφό παραμένει στό σκοτάδι τοῦ θανάτου (βλ. Α΄ Ἰω 2,9). Γι’ αὐτόν δέν ἀναστή­θηκε ὁ Χριστός! Ἡ ἔλλειψη ἀγάπης τόν καθιστᾶ ἀνθρω­πο­κτό­νο, δηλαδή φονιά (βλ. Α΄ Ἰω 3,15). Δέν ἔχει σημασία πού δέν θά τόν συλ­λάβει ἡ ἀστυνομία καί κανένα δικαστήριο δέν θά τόν καταδικάσει. Τήν ἡμέρα τῆς Κρίσεως θά καταδικαστεῖ ὡς φονιάς, διότι στά μύχια τῆς ὕπαρξής του ἔμπηξε τό μαχαίρι στήν καρδιά τοῦ ἀ­δελφοῦ του, στοῦ ὁποίου τό πρόσωπο ὄφειλε νά βλέ­πει τόν Θεό. Τί σημασία ἔχει ἡ κρί­ση τοῦ κόσμου ὅταν μᾶς κατα­δικάζει τοῦ Θεοῦ ἡ κρίση;
 Καί γιατί εἶναι τόσο σημαντικό νά ἀ­γαπᾶμε τούς ἀδελφούς; Διότι, λέει πάλι ὁ Ἰωάννης, ὁ Θεός εἶναι ἀγάπη (Α΄ Ἰω 4,8). Θέλεις νά γνωρίσεις τόν Θεό; Πρέ­πει νά μά­θεις νά ἀγαπᾶς ὄχι μόνο τόν Θεό πού δέν βλέπεις, ἀλλά καί τόν ἄνθρωπο, αὐ­τόν πού βλέπεις. Γι’ αὐτό ὁ Κύριος χα­ρακτηρίζει ὡς πρώτη καί με­γάλη ἐν­τολή τό «ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου» καί δεύτερη ὅμοια, δηλαδή ἴσης ἀξίας, τό «ἀγαπήσεις τὸν πλη­σίον σου ὡς σεαυτόν» (Μρ 12,30.31). Δέν ξεχω­ρίζεται ἡ ἀγά­πη πρός τόν Θεό ἀπό ἐ­κεί­νη πρός τόν ἄνθρωπο. Ἑπο­μένως, ἀκόμη καί ἄν τη­ρήσουμε ὅλες τίς ἐντο­λές, ἄν εἴμαστε κατά πάντα εὐσε­βεῖς, ἀλλά δέν ἀγαποῦ­με, δέν συγχω­ροῦμε τόν πλησίον, σφάλλουμε ἔναντι τοῦ Θεοῦ καί δέν πρόκειται νά λάβουμε συγχώ­ρεση, προειδοποιεῖ ὁ Κύριος.
  Προσοχή, ὅμως, διότι συνήθως γί­νεται ἕνα λάθος. Ὅταν μιλᾶμε γιά πλησίον, γιά συνάνθρωπο, ἡ σκέψη μας πάει σέ φίλους, γνωστούς, ξένους, σέ διά­φορα πρόσωπα πού ἔχουν ἀνάγκη ἐλε­ημοσύνης. Ὑπάρχουν ὅμως πολύ πιό κοντινοί συνάνθρωποί μας τούς ὁ­ποί­ους ξεχνᾶμε νά ἀγαπήσουμε ἤ τούς ἀ­γαποῦμε μέ ἕναν τρόπο ἄρρωστο, ἰδι­οτελῆ, στόν ὁποῖο καθόλου δέν ἀνα­παύ­εται ὁ Θεός. Νά, μερικές περι­πτώ­σεις παρεξηγημένων πλησίον:
Οἱ γονεῖς, ἔναντι τῶν ὁποίων ὡς παιδιά μόνο ἀπαιτήσεις προβάλλουμε συνήθως, εἶναι καί αὐτοί εἰκόνες Θεοῦ, πολῖτες τῆς βασιλείας του. Ξεχνᾶμε ὅτι ὁ πατέρας, ἡ μάνα μας, δέν εἶναι μόνο ὁ γονιός μας, τόν ὁποῖο ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ συνιστᾶ νά τιμοῦμε (Ἔξ 20,12). Εἶναι ἐπίσης ἕνας ἄνθρωπος πού ἔχει προ­­οπτική νά βασιλεύσει στόν οὐρανό μαζί μέ τόν Θεό. Τοῦ ὀφείλουμε σεβασμό, σάν νά πρόκειται γιά τόν ἴδιο τόν Θεό, ἀφοῦ ὁ ἴδιος ὁ Κύριος βεβαιώνει ὅτι «ἐφ’ ὅσον ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἀ­δελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἐ­ποι­ήσατε» (Μθ 25,40).
  Τά παιδιά μας, πού συνήθως τά ὑ­πολογίζουμε ὡς κτῆμα καί προέκταση τοῦ ἑαυτοῦ μας, εἶναι καί αὐτά ὁ πλη­σί­ον, ὁ Χριστός δίπλα μας. Ἔχουμε εὐθύ­νη οἱ γονεῖς νά μήν τά ἀποκλείσουμε ἀπό τό αἰώνιο μέλλον, τήν βασιλεία τοῦ Θεοῦ, γιά τήν ὁποία Ἐκεῖνος τά ἔπλασε. «Οἱ πατέρες μὴ παροργίζετε τὰ τέκνα ὑ­μῶν, ἀλλ’ ἐκτρέφετε αὐτὰ ἐν παιδείᾳ καὶ νουθεσίᾳ Κυρίου» (Ἐφ 6,4), συνι­στᾶ ὁ ἀπόστολος Παῦλος. Μήν τούς ἐμ­πνέετε τό δικό σας θέλημα, ἀλλά τό θέ­λημα τοῦ Θεοῦ. Δικά του εἶναι καί ἔχετε εὐθύνη κοντά του νά τά ὁδηγή­σε­τε. Τότε θά τά ἔχετε καί κοντά σας πραγμα­τικά, συγκοι­νωνούς καί συμμετόχους στήν βασιλεία τοῦ Θεοῦ.
 Πλησίον ἐπίσης εἶναι ὁ ἤ ἡ σύζυ­γος: Τό κάθε μέλος τῆς συζυγίας στόν χρι­στιανικό γάμο δέν εἶναι ἀνταγωνιστής οὔτε ἁπλῶς συνεταῖρος σέ μία σύμβαση πού ἔκανε μέ τό ἄλλο μέλος. Εἶναι συνάνθρωπος, πνευματικός ἀδελφός. Εἶναι ἀστεῖο νά συμπονᾶς τόν φτωχό τῆς γειτονιᾶς καί νά μήν πονᾶς γιά τόν ἤ τήν σύζυγό σου.
  Καί γιά νά παραλείψω ὅλες τίς ἄλλες περιπτώσεις ἔρχομαι στήν πιό δύσκολη περίπτωση συνανθρώπου. Εἶναι ὁ ἐ­χθρός μας. Βρίσκεται ἀπέναντί μας, μᾶς ἀδίκησε, μᾶς ἔβλαψε. Ὡστόσο, ἔχουμε εὐθύνη καί γι’ αὐτόν, νά μπεῖ στή βασι­λεία τοῦ Θεοῦ. Τό παράδειγμα μᾶς τό δίνει ὁ ἴδιος ὁ Κύριος. Ἡ τελευταία προσευχή του, λίγο πρίν παραδώσει τό πνεῦμα του ἐπάνω στόν σταυρό, ἦταν γιά τούς σταυρωτές του! Ἄν δέν μά­θου­με ὄχι ἁπλῶς νά συγχωροῦμε, ὅ­πως ὑποσχόμαστε ἀπαγγέλλοντας τήν Κυρια­- κή προσευχή, ἀλλά νά ἀγαποῦμε καί τούς ἐχθρούς μας, δέν ξέρουμε τί θά πεῖ Θεός, δέν ἔχουμε σχέση μαζί του!
  Τό θέμα εἶναι καυτό, ἀλλά καί πολύ ἁπλό: Αὐτούς πού εἶναι δίπλα μας ἤ στέ­κουν ἀπέναντί μας, πρέπει νά μάθου­με νά τούς ἀγαποῦμε. Αὐτό προάγει τίς δια­προσωπικές μας σχέσεις, μᾶς καθι­στᾶ εὐάρεστους στόν Θεό καί μᾶς ἀπο­δει­κνύει γνήσια παιδιά του.

Εὐάγγελος Ἀλ. Δάκας

  Εἶναι ψυχές πού ἀγαποῦν τά γήινα μά ἡ ἀγάπη τους, μιά ἀγά­πη πήλινη, εἶναι εὔ­θραυστη· καί ὅταν «σπάσει», τά κομμάτια της εἶναι αἰχμηρά• πονοῦν ὅ­σους ἀγά­πη­σαν καί ἀγαπήθηκαν γήινα. Κι εἶναι ψυχές πού ἀγαποῦν τά οὐράνια, γι’ αὐτό ἡ ἀγάπη τους εἶναι πύρινη, δέν σπάει, δέν πληγώ­νει, ἀλλά θερα­πεύ­ει, παρηγορεῖ καί δεί­χνει οὐρανό, ἐ­κεῖ πού ὑπάρχει ἡ ὄντως Ἀγάπη.
  Τέτοιες ψυχές, ψυχές πού ἀγά­πησαν τά οὐράνια, ὑπῆρξαν οἱ τρεῖς τῆς Τριάδος ἐρα­στές Ἅγιοι, αὐτοί πού ἡ Ἐκκλησία μας τούς στε­φάνω­σε μέ τό ἐπίθετο «Θεο­λό­γος». Ὁ ἅ­γιος Ἰωά­ννης ὁ Θεολόγος, πού βίωσε ὡς  ἀγάπη τόν Θεό. Ὁ ἅγιος Γρη­γό­ρι­ος ὁ Θε­ολόγος, πού «ἔφευγε» ἀνα­ζη­τώντας τήν Ἀ­γάπη, καί ὁ ἅ­γιος Συμεών ὁ νέος Θεολό­γος, πού κα­λοῦσε τή μόνη Ἀγάπη νά συν­τρο­φεύσει τή μόνη ψυχή του. Καί κλείστηκε ὁ θεῖος ἔρωτας μέσα στήν ἁπλότητα τοῦ Ἰω­άννη, στήν εὐφυῆ εὐαισθη­σία τοῦ Γρηγορίου καί στήν ποιητική ἔκφραση τοῦ Συ­με­ών.
  Ἰωάννης, ὁ ἠγαπημένος τοῦ Ἰη­σοῦ, ὁ μαθητής «ὃν ἠγάπα ὁ Ἰη­σοῦς»· ἕνας τίτλος πού ἀποτε­λοῦσε τό κρυ­φό καύχημά του, πί­σω ἀπό τό ὁποῖο σεμνά κρυβόταν ἡ δική του ἀγάπη γιά τόν μόνο ἠγα­πη­μένο του Κύ­ριο. Σάν ἀνταπόδομα αὐτῆς του τῆς ἀγά­πης τοῦ ᾽δωσε ὁ Θεός τήν ἀετήσια τή ματιά κι ἀ­γνάντεψε ὄχι ἀπό ψηλά ἀλλά τά ὑψη­λά. Εἶδε καί λούστηκε στό φῶς τοῦ ἁ­γίου Πνεύ­μα­τος, ἀποτυ­πώ­νον­τας μέ τό ἀπέριττο τῆς πέ­νας του τά λόγια τοῦ «Υἱοῦ τοῦ ἀν­θρώ­που».
  Γρηγόριος, ὁ ἅγιος τῆς φυ­γῆς… Ἐκεῖ­νος πού ἔφευγε ἀπ’ τά γήινα γιά νά λου­φά­­ξει ἡ σκέψη, ὁ νοῦς κι ἡ εὐαίσθητη καρδιά του στά θεϊκά σκηνώματα. Καί κεῖ, στό ἅ­γιο κατα­φύγιο, ἀγνάντεψε τά τοῦ Θεοῦ, λούστη­κε στό φῶς Του καί ἔ­γραψε γιά τήν Τριάδα, τήν «ἠγα­πημένη του Τριάδα». Ἀπέθεσε τήν ἀνθρώ­πι­νη εὐαισθησία στό κατώ­φλι τοῦ Οὐ­ρανοῦ καί προχώρησε… καί συνάντησε τόν Θεό καί ἡ Τριάδα ἡ «ἠ­γα­πημένη» ἀποδεί­χθηκε «ὁ μέγας πλοῦ­τος» τῆς ζωῆς του.
  Αἰῶνες μετά, ἕνας τρί­τος ἐρα­στής τῆς Τρι­άδος, ὁ Συ­μεών ὁ νέος Θεολόγος, ὕ­φα­νε τήν ποίησή του μέ τά θεϊ­­κά του βι­ώ­μα­τα, μετα­ποι­­­ών­τας τή μυ­στική του ἀ­γά­πη γιά τόν Θεό σέ στί­χους. Βυθι­σμέ­νος στήν ἁ­γία σιωπή του, κα­λοῦσε τό Πνεῦμα τό ἅγιον, τό «ἀνεκ­φώ­νη­τον πρᾶ­γμα», νά συν­τρο­­φεύ­σει τή μο­­ναξιά του, κι ἀνα­φωνοῦσε σιω­πών­τας: «ἐλ­­θὲ ὁ μόνος πρὸς μό­νον, ὅτι μό­νος εἰμί». Ἔ­βρισκε τόν Θεό στήν ἀ­που­σία τῶν πά­ντων. Ἡ μο­να­­ξιά του ἦ­ταν τόπος συνάν­τη­σης μέ τόν Θεό καί ἡ σιω­πή του ἡ μόνη γλῶσ­­­σα νά μι­λήσει γιά τά θεῖα.
  Τά βιώματα τῶν ἐρα­στῶν τῆς Ἀγά­πης ἐξιστο­ροῦν τά θαυ­μά­σια τοῦ Θε­οῦ. Ὁ κα­θένας ἀπό αὐτούς μέ τά δικά του ἰδιαίτερα χρώ­ματα ζωγράφισαν λές μιά βυζαντινή εἰ­κόνα τῆς Τρι­ά­δος λουσμένη στό ἱ­λαρό φῶς τῆς ἁγιότη­τας. Συνάν­τησαν τήν Τρι­άδα στήν ἁ­πλότητα, στή φυγή ἀπό τά ἀνθρώ­πι­να, στή μό­νωση, στή σιωπή, στήν ἀ­φθο­νία τῶν πνευμα­τικῶν βιω­μά­των... ἐ­κεῖ πού βρί­σκει ὁ ἁ­πλός καί τα­­πεινός τήν οὐρά­νια πλη­ρό­τητα, ὁ εὐ­αί­σθη­τος καί ἐσω­στρεφής τό ἅ­πλω­μα στόν ἀδελφό καί ὁ μόνος τή συν­τρο­φιά τῆς Τρι­άδος, πού εἶ­ναι «ὁ ἕνας, τά πάντα καί κανείς».

Δ. Καλογεράκη

Δρ Θεολογίας

Μάης μήνας κι ἡ σκέψη ἀτίθαση ξεστρατίζει ἀπ’ τά λουλουδιασμένα μονοπάτια, μέ τά μύρια χρώματα καί ἀρώματα, σέ μνῆμες θλιβερές, μέ δάκρυ ποτισμένες. 29 Μαΐου1453. Ἐκείνη ἡ ἀποφράδα Τρίτη μένει σημάδι πυρωμένο στήν καρδιά ἐδῶ καί 562 χρόνια. Ὄχι, δέν εἶναι ὁπωσδήποτε ἀφορμή ἀπελπισίας ἤ ἀπόγνωσης. Μπορεῖ νά λειτουργήσει θετικά. Νά γίνει ἀφορμή σκέψης, κρίσης καί ἀποφάσεων ὁδηγητικῶν γιά τή συνέχεια. Νά γίνει δάσκαλος καί ἐμπνευστής τρόπων δράσης γιά τό ξεπέ­ρασμα τῶν δυσκολιῶν τοῦ καιροῦ μας.
 Δέν σταματᾶ ἡ ἱστορία. Λέχθηκε ὅτι τά ἔθνη περνοῦν μέσα ἀπό τίς σελίδες της ὅπως κυλοῦν στή γῆ τά ποτάμια∙ ἄλλοτε λάμπουν στήν ἐπιφάνεια καί στολίζουν τή γῆ μέ τά δῶρα τους κι ἄλλοτε κατεβαίνουν στό βάθος. Νομίζεις τότε πώς χά­νονται, μά δέν εἶναι ἔτσι. Σάν προέρχεται ἀπό φλέβες γερές τό ποτάμι, σάν ἔχει πηγές βαθειές καί πλούσια νερά, ξαναβγαίνει στοῦ ἥλιου τό φῶς κι εὐεργετεῖ τό περιβάλλον. Χιλιετίες μετρᾶ ἡ ἱστορία τῆς φυλῆς μας, πού ἀρδεύει μέ τά νάματα τοῦ πολιτισμοῦ της τή γῆ. Κι ἄς θόλωσαν πολλές φορές τά νερά της βάρβαροι κι ἄ­ξεστοι πολιτισμοί πού ἀνακατεύθηκαν στήν κοίτη της, κι ἄς σύλησαν τούς θησαυ­ρούς της χέρια βέβηλα, πού γκρέμισαν ἐκκλησιές κι ὄρθωσαν μιναρέδες δίπλα στήν Ἁγια-Σοφιά.
 Δέν χάνει τή φωτιστική δύναμή του ὁ Ἑλληνισμός, διότι αὐτή δέν πηγάζει ἀπό τήν ἀνθρώπινη εὐφυΐα καί ἱκανότητα. Ἔχει μπολιασθεῖ μέ τή θεϊκή ἀλήθεια, ὅπως τήν ἀποκάλυψε ὁ Θεός μέ τόν μονογενῆ Υἱό του, πού ἔγινε ἄνθρωπος γιά νά σώσει τόν κόσμο. Αὐτό τό παναρμόνιο τραγούδι παιανίζει μές στούς αἰῶνες ἡ Ρωμιοσύνη ἀπ’ τόν καιρό πού τό ταίριαξε στόν αὐλό της ἡ Ὀρθοδοξία. Κι εἶναι αὐτό πού κρατᾶ ὄρθια κι ἀπροσκύνητη τήν ἑλληνική ψυχή, αὐτό πού τήν καθιστᾶ ἄγγελο ἐλπίδας σ’ ὅλη τήν οἰκουμένη.
 Εἶναι αὐτή ἡ ἑλληνορθόδοξη ψυχή, πού καί ὅταν «ἡ πόλις ἑάλω», δέν ἔχασε τήν πίστη καί τό ὅραμά της. Δέν γονάτισε οὔτε μαράθηκε μέσα στό «πικρῆς σκλαβιᾶς χειροπιαστό σκοτάδι», πού τέσσερις αἰῶνες τήν ἔπνιγε, ἀλλά ἔμεινε ζωντανή∙ ἀ­γωνίσθηκε μέ κάθε τρόπο, κάποτε ὑπεράνθρωπα, γιά νά ἑτοιμάσει καί νά πρα­γμα­τώ­σει τό θαῦμα τῆς παλιγγενεσίας τοῦ 1821. Καί στή συνέχεια, ἔγραψε τόσο λαμ­πρές σελίδες στούς Βαλκανικούς πολέμους, στόν πρῶτο καί στόν δεύτερο Παγκόσμιο, στήν Κύπρο, παντοῦ.
 Κι εἶχε πάντα τό φρόνημα, πού τόσο λιτά καί σεμνά ἀλλά σαφέστατα διατύπωσε ὁ θρυλικός Μακρυγιάννης, ὅταν ὁ γάλλος ναύαρχος Δεριγνύ παρατήρησε πώς εἶναι πολύ ἀνίσχυρη ἡ ὀχύρωση τῶν Ἑλλήνων στούς Μύλους. «Οἱ θέσεις μας εἶναι ἀδύναμες, ἀλλά εἶναι δυνατός ὁ Θεός μας». Εἶναι ὄντως δυνατός ὁ Θεός μας, ἀρκεῖ νά μήν ἀπορρίπτουμε τή συμμαχία του. Νά, ἕνα μήνυμα πού ἰδιαίτερα μᾶς χρειάζεται σήμερα.