Ἡ περίοδος τῆς οἰκονομικῆς κρίσης συνεχίζεται μέ ἔνταση. Ἡ καινούργια χρονιά σημαίνει γιά πάρα πολλούς ἐξ ἡμῶν ἕνα ἀκόμη ἔτος δυσβάστακτων προβλημάτων πού δέν περιορίζονται πιά στήν οἰκονομική στενότητα. Αὐτό πού βάλλεται πλέον καίρια μέ τά συνεχῆ ἐξοντωτικά μέτρα καί ἰδίως μέ τήν ὁλοφάνερη ἀδυναμία νά δοθεῖ ἀξιόπιστη διέξοδος στά τρομερά ἀδιέξοδα τοῦ τόπου εἶναι ἡ ἴδια ἡ ψυχή τοῦ λαοῦ μας· τό ἠθικό του. Φαίνεται πλέον ξεκάθαρα ὅτι ἡ διάλυση σάν ἕνα τρομερό τσουνάμι ἀπειλεῖ τά πάντα χωρίς ἐλπίδα ἀνασύνταξης· αὐτή εἶναι δυστυχῶς ἡ πραγματικότητα.
   Ἡ αἰτία αὐτῆς τῆς κατάστασης ἐντοπίζεται ἀπό πολλούς στίς στρεβλώσεις καί στήν ἀνεπάρκεια τοῦ πολιτικοῦ μας συστήματος. Ὡστόσο, αὐτή εἶναι μόνον ἡ ἐπιφάνεια. Οἱ ρίζες τοῦ προβλήματος, πού τό τροφοδοτοῦν καί τό αὐξάνουν καί οἱ ὁποῖες δυστυχῶς μένουν ἀθέατες μέσα στήν ἀχλύ τῆς ψευδώνυμης προόδου πού ἐνέσκηψε, εἶναι ἄλλες: Εἶναι ἡ ἀντίθεη παιδεία, ἡ καλλιέργεια ἑνός ἀντίχριστου φρονήματος ἤδη ἀπό τό νηπιαγωγεῖο ἤ ἀκόμη καί ἀπό τό παιδικό δωμάτιο. Τήν τελευταία τεσσαρακονταετία περίπου τά Ἑλληνόπουλα μαθαίνουν ἀπό τήν κούνια τους, ἀπό τήν ἀξεπέραστη δασκάλα πού λέγεται τηλεόραση, ὅτι ἡ χριστιανική πίστη εἶναι ὀπισθοδρόμηση ἤ στήν καλύτερη περίπτωση ἕνα μέρος τῆς λαϊκῆς μας παράδοσης. Μαθαίνουν ἐπίσης ὅτι ἡ Ἐκκλησία ὑπῆρξε ἐχθρός καί τύραννος τοῦ ἔθνους. Διδάσκονται στά σχολεῖα τους ὅτι ἡ ἱστορικότητα τῆς ἁγίας Γραφῆς εἶναι ἀμφισβητήσιμη· ὅτι μόνον οἱ ἀφελεῖς πιστεύουν στά σημεῖα καί στήν θεότητα τοῦ Χριστοῦ· ὅτι μπορεῖ κανείς νά σαρκάζει ἐλεύθερα τά ἱερά καί τά ὅσια καί νά ἐπιβραβεύεται γι’ αὐτό· ὅτι ἡ ἠθική τοῦ Εὐαγγελίου εἶναι παρωχημένη· ὅτι ἡ αἰσχρότητα εἶναι ἐκσυγχρονισμός. Καί μαζί μ’ αὐτά διδάσκονται, ὡς φυσική συνέπεια, ὅτι ἡ τιμιότητα καί ἡ ἐντιμότητα δέν εἶναι ἀξίες· ὅτι ἀξίες εἶναι οἱ «ἀνάγκες» μας -δηλαδή τά πάθη μας-, τά λεφτά καί οἱ νόμοι τῆς ἀγορᾶς. Ὅτι ἡ συνείδηση τοῦ χρέους, τό φιλότιμο καί ἡ θυσία εἶναι μειονεξία· ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά διεκδικεῖ ἀνυποχώρητα τά δικαιώματά του. Ὅτι ἡ προσπάθεια καί ἡ ἐργατικότητα δέν εἶναι ὁ μόνος τρόπος γιά νά προχωρήσει κανείς στήν ζωή, ἀλλά ὅτι ἰδανική κατάσταση εἶναι νά κερδίζεις ὅσο περισσότερα μπορεῖς μέ τόν λιγότερο δυνατό κόπο ἤ καί χωρίς καθόλου κόπο. Ὅτι ἡ ἀγάπη γιά τήν πατρίδα εἶναι ἐθνικισμός καί ὅτι ἰδανικό εἶναι ὁ διεθνισμός. Καί εἶπα ὅτι ἡ σύνδεση τῆς ὑποτίμησης τῆς χριστιανικῆς πίστης μέ τήν διεφθαρμένη αὐτή νοοτροπία εἶναι φυσική, διότι τό ἀξίωμα τοῦ Ντοστογιέφσκυ, ὅσο καί ἄν πολεμήθηκε καί πολεμεῖται ἀπό τήν νιτσεϊκή ἀφρόκρεμα τῆς σύγχρονης ἑλληνικῆς διανόησης, ἰσχύει πάντοτε: «Χωρίς Θεό ὅλα ἐπιτρέπονται».
   Ναί, ἔτσι εἶναι. Χωρίς Θεό ὅλα ἐπιτρέπονται. Διότι ὅταν ἀρνεῖσαι τόν Θεό, ἀπορρίπτεις τό ἀγαθό καί οἰκειώνεσαι ἀναπότρεπτα τό κακό, καθώς τό κενό δέν εἶναι ἀνεκτό οὔτε στήν φυσική οὔτε στήν πνευματική ζωή. Ποῦ, ἐξάλλου, νά στηρίξεις μία ἔντιμη καί ἀγωνιστική ζωή, χωρίς μειωτικούς συμβιβασμούς καί ἐκπτώσεις; Γιατί νά προσπαθεῖς νά εἶσαι εὐεργετικός, εἰλικρινής καί ἀλληλέγγυος μέ τόν ἄλλο; Γιατί νά μήν ἐνδιαφέρεσαι μόνο γιά τό συμφέρον σου; Γιατί νά μήν ἀδικεῖς, νά μήν κλέβεις, νά μήν πατᾶς ἐπί πτωμάτων ὅταν αὐτό σέ ἐξυπηρετεῖ; Ποιός θά σ’ ἐμποδίσει; Ποιά δύναμη μπορεῖ νά ἀναστείλει τήν ἀνθρώπινη ἐμπάθεια;
   Ὁ Διαφωτισμός ὑποσχέθηκε ὅτι μόνη της ἡ ἀνθρώπινη λογική χωρίς τόν Θεό (ὁ λεγόμενος «ὀρθός λόγος») θά ἔλυνε ὅλα τά προβλήματά μας, ἀλλ’ ἰδού ὅτι αὐτή ἡ νοοτροπία νομιμοποιεῖ στήν ἐποχή μας, μέ τρομακτικές συνέπειες, τίς πιό ἀποκρουστικές διαστροφές. Κάποτε ἐπί παραδείγματι φρικιούσαμε καί μόνο στήν σκέψη ὅτι θά ἀποποινικοποιοῦνταν οἱ ἐκτρώσεις. Κι ὅμως, αὐτός ὁ ἐφιάλτης εἶναι πραγματικότητα καί στήν χώρα μας πλέον. Καί ὁ τόπος μας, ὁ αἱματοβαμμένος ἀπό τίς θυσίες τῶν μαρτύρων καί τῶν ἡρώων του, ποτίζεται σήμερα ἀπό τά αἵματα χιλιάδων ἀθώων νηπίων, πού σφαγιάζονται νομίμως(!) στό ὄνομα τῶν δικαιωμάτων τῆς γυναίκας(!). Καί ὁσονούπω -γιατί ὄχι;- θά ἀρχίσει νά συζητεῖ- ται ἐνδεχομένως καί ἡ ἀναγνώριση «τοῦ δικαιώματος στήν παιδοφιλία»(!), ὅπως γίνεται πλέον σέ ἄλλα εὐρωπαϊκά κράτη.
   Εἶναι κατεπείγουσα ἀνάγκη νά κατανοήσουμε ὅλοι ὅτι μέσα σ’ αὐτόν τόν ὀρυμαγδό τῶν ἐρειπίων ἡ μόνη δύναμη ἀνάσχεσης καί ἐξουδετέρωσης τοῦ κακοῦ εἶναι ἡ ἐπιστροφή στήν πίστη τοῦ Χριστοῦ. Δέν ὑπάρχει ἄλλη. Μόνον ἡ πίστη μπορεῖ νά ἐμπνεύσει ἐλπίδα ζωντανή καί νά προκαλέσει ἔκρηξη δημιουργικότητας. Καί μόνον ὁ Χριστός, ἡ Ἀλήθεια, μπορεῖ νά ἐμφυσήσει στίς καρδιές μας τό πάθος καί τόν πόθο γιά τήν ἀλήθεια, πού τόσο κακοποιεῖται στίς ἡμέρες μας. Καί δέν ἀποτελεῖ αὐτό ἰδεολόγημα ἤ εὔκολο κήρυγμα. Εἶναι ἡ ἐμπειρία καί ἡ μαρτυρία τῶν ἁγίων, χιλιάδων, ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων. Ὅπως εἶναι καί ἡ κατάθεση αὐτῆς τῆς ἴδιας τῆς ἱστορίας. Διότι ὅ,τι ἀξιόλογο κατόρθωσε ὁ ἄνθρωπος μέσα στόν χρόνο, ὅ,τι τόν ὁδήγησε ἀπό τήν περιοχή τῆς βαρβαρότητας στό φῶς τῆς ἀξιοπρέπειας θά ἦταν ἀδύνατο νά ὑπάρξει ἤ νά ὁλοκληρωθεῖ χωρίς τό θεμέλιο τοῦ Εὐαγγελίου.
   Εἶπα στήν ἀρχή ὅτι, ὅπως φαίνεται, κάθε ἐλπίδα γιά ἀνασύνταξη τῆς πατρίδας μας ἔχει χαθεῖ. Ὡστόσο, δέν εἶναι ἔτσι τά πράγματα. Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ δείχνει τόν δρόμο γιά τήν μεγάλη ὑπέρβαση πού ὁδηγεῖ ἐγγυημένα στήν λύτρωση, τήν μετάνοια.
   Εἶναι καιρός τόσο ὡς λαός ὅσο καί ὡς πρόσωπα νά ἐπιστρέψουμε. Νά συνδεθοῦμε καί πάλι μέ τόν Κύριο Ἰησοῦ ἤ καλύτερα νά συνδεθοῦμε τούτη τήν φορά ἀληθινά μαζί του. Νά ἀναθεωρήσουμε τό παρελθόν ριζικά. Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή εἶναι σωστό αὐτό πού λέχθηκε: Ἡ κρίση δέν ἀποτελεῖ γιά τόν τόπο μας τήν μεγάλη ἀπειλή ἀλλά τήν μεγάλη, τήν μοναδική εὐκαιρία του. Ἀρκεῖ, ἀσφαλῶς, νά τήν ἀξιοποιήσουμε.

Ἡ Μεγάλη Τεσσαρακοστή ἀνοίγει τόν μήνα αὐτό τίς πύλες της καί μᾶς καλεῖ νά εἰσέλθουμε στό ἱερό της στάδιο· «τὸ στάδιο τῶν ἀρετῶν ἠνέῳκται· οἱ βουλόμενοι ἀθλῆσαι εἰσέλθετε». Τό ἀγώνισμα καί τό ἔπαθλό της μοναδικά, ἀσύγκριτα: Ἡ ἔμπονη αὐτή πορεία τῶν σαράντα ἡμερῶν ἀποβλέπει στήν κατάλληλη ἐσωτερική προετοιμασία τῶν πιστῶν ὥστε νά μετάσχουν στό πάθος τοῦ Κυρίου, γιά νά γίνουν καί κοινωνοί τῆς ἀναστάσεώς του καί τῆς δόξας του.
 Ἡ σταυρική θυσία τοῦ Χριστοῦ ἀποτελεῖ κατά τήν ἁγία Γραφή τήν ἐπισφράγιση καί ὑπογραφή τῆς καινούργιας συμφωνίας πού κλείνει ὁ Θεός μέ τόν ἄνθρωπο. Ὁ ἴδιος ὁ Κύριος παραδίδοντας στούς μαθητές του τό μυστήριο τοῦ σώματος καί τοῦ αἵματός του κατά τήν νύχτα τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου εἶπε ὅτι τό αἷμα του εἶναι «τὸ τῆς καινῆς διαθήκης» (Μθ 26,28). Ἐννοοῦσε ὅτι, ὅπως ἡ παλαιά διαθήκη, ἡ παλιά συμφωνία μεταξύ Γιαχβέ καί Ἰσραήλ, σφραγίσθηκε ἀπό τόν Μωυσῆ μέ τό αἷμα τῶν ζώων πού θυσίασε γι’ αὐτό τόν σκοπό (βλ. Ἔξ 24,4-8), ἔτσι καί ἡ καινή, ἡ καινούργια, σφραγίζεται μέ τό αἷμα «τοῦ ἀμνοῦ τοῦ Θεοῦ» (Ἰω 1,29). Καί βέβαια, ὅπως ἐπισημαίνει ὁ ἀπόστολος Παῦλος στήν πρός Ἑβραίους Ἐπιστολή του, ὅσο ἀνώτερο εἶναι τό αἷμα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ ἀπό τό αἷμα τῶν μόσχων καί τῶν τράγων, τόσο ἀνώτερη εἶναι καί ἡ καινή διαθήκη ἀπό τήν παλαιά (βλ. Ἑβ κεφ. 9-10).
 Ὡστόσο, ὁ θάνατος τοῦ Κυρίου δέν ἀποτελεῖ μόνο σφραγίδα ἐπικύρωσης, ἀλλά καί τήν ἀδιάσειστη ἀπόδειξη τῆς ἄπειρης ἀγάπης του. Ὁ ἅγιος Θεός πεθαίνει γιά νά ζήσουμε ἐμεῖς, οἱ ἀσεβεῖς καί ἀρνητές. Ὑπάρχει ἄλλη ἀγάπη ὅμοια ἤ ἔστω συγκρίσιμη μ’ αὐτήν; Καί δέν συγκλονίζει τό γεγονός μόνον ὅτι ὁ Δίκαιος θυ- σιάζεται γιά τούς ἀδίκους, ἀλλά καί τό ὅτι ὁ τέλειος καί παντοδύναμος καί μόνος ἀθάνατος Κύριος προσφέρει τό αἷμα του σπονδή γιά τό κτιστό, ἀδύναμο καί ἐφήμερο πλάσμα του. Καί ἀκόμη περισσότερο: Μέ τόν τρόπο αὐτό, ὅπως καί πάλι τονίζει ἡ Γραφή, ὁ Θεός δέν προσκαλεῖ τόν ἄνθρωπο στήν συνομολόγηση ἁπλῶς μιᾶς συμφωνίας, ἀλλά ἑνός γαμήλιου συμβολαίου· θέλει δηλαδή νά ἑνωθεῖ μαζί του ὄχι ἐξωτερικά, ἀλλά τόσο στενά καί οὐσιωδῶς, ὅσο ὁ γαμπρός μέ τήν νύφη.
 Αὐτή ἡ ἐπιθυμία του ἐκφράζεται ἤδη στήν Παλαιά Διαθήκη. Ὁ Ἰσραήλ, πού εἰκονίζει προφητικά τήν Ἐκκλησία, τόν ἀληθινό λαό τοῦ Θεοῦ, θεωρεῖται ὡς ἡ νύμ- φη τοῦ Γιαχβέ καί κάθε ἐκτροπή του στήν εἰδωλολατρία τιμωρεῖται ἀπό τόν Κύριο ὡς μοιχεία· «ὅτι ἰδοὺ οἱ μακρύνοντες ἑαυτοὺς ἀπὸ σοῦ ἀπολοῦνται, ἐξωλόθρευσας πάντα τὸν πορνεύοντα ἀπὸ σοῦ» (Ψα 72, 27).
 Στήν συνέχεια, στήν Καινή Διαθήκη πραγματοποιεῖται ὅ,τι προαναγγέλθηκε. Ἡ σκιά τῆς Παλαιᾶς παραχωρεῖ τήν θέση της στήν ἀλήθεια. Μιά ἀλήθεια, ὡστόσο, ἐντελῶς ἀπροσδόκητη καί ἀνατρεπτική. Διότι ἄν στήν Παλαιά Διαθήκη ἡ ἕνωση νυμφίου-Γιαχβέ καί νύμφης-Ἰσραήλ εἶχε συμβολικό χαρακτήρα καί περιοριζόταν σέ εἰκόνες καί τύπους, στήν Καινή Διαθήκη ἔχει διάσταση ἱστορική, εἶναι ἐμπειρία. Ὁ Χριστός Ἰησοῦς, ὁ Θεός πού ἔγινε ἄνθρωπος, νυμφεύεται τήν Ἐκκλησία. Δέν ἀξίζαμε αὐτή τήν τιμή. Ὑποταχθήκαμε στό κέλευσμα τοῦ σατανᾶ καί στήν ἁμαρτία καί, ἀφοῦ ἀρνηθήκαμε τόν ζωοδότη Κύριο, ἔπρεπε νά ἀφανισθοῦμε ὡς γενιά ἀπό τό πρόσωπο τῆς γῆς. Ὅμως δέν ἔγινε ἔτσι. Ὁ Θεός πού εἶναι ἀγάπη ἔρριξε τό στοργικό του βλέμμα πάνω στήν ἀλλοτριωμένη ἀνθρωπότητα, τήν ἀνέσυρε ἀπό τόν βυθό τῆς πτώσης της καί τῆς πρότεινε νά γίνει ἡ ἔνδοξη σύζυγός του. Ἀλλά πόσο διαφορετικός εἶναι αὐτός ὁ γάμος σέ σχέση μέ τό παλαιό ἐκεῖνο σύμβολο τοῦ Ἰσραήλ! Αὐτή τήν φορά ὁ Κύριος δέν ἑνώ- νεται μέ τήν ἀνθρωπότητα συμβολικά, ὅπως τότε, ἀλλά ἀληθινά, φύση μέ φύση, ὕπαρξη μέ ὕπαρξη! Χαρίζει στόν ἄνθρωπο τόν ἴδιο τόν ἑαυτό του, δέν θεσμοθετεῖ ἁπλῶς νέους νόμους καί κανόνες, ὅπως στό Σινά. Διότι κάθε φορά πού ἐπαναλαμβάνεται μυστικά ἡ θυσία του καί κοινωνοῦμε τό σῶμα του καί τό αἷμα του, γινόμαστε μαζί του πραγματικά «σύσσωμοι» καὶ «σύναιμοι», «ἕν πνεῦμα» (Α΄ Κο 6,17), ἐγκεντριζόμαστε στήν ὕπαρξή του. Καί ἔτσι -καί μόνον ἔτσι-, οἱ κατάκριτοι καί ἀπολω- λότες ἀναδεικνυόμαστε κληρονόμοι τῆς βασιλείας του.
 Αὐτή εἶναι ἡ σωτηρία πού προσφέρει ὁ σταυρός τοῦ Χριστοῦ: ἡ θεία συζυγία. Τίποτε περισσότερο καί τίποτε λιγότερο. Ὡστόσο, πόσο ἕτοιμοι εἴμαστε νά τήν δεχθοῦμε; Ἡ νύμφη Ἐκκλησία ἐκτείνεται στόν κόσμο ἀλλά καί στήν ὕπαρξη τοῦ κάθε πιστοῦ. Ἄραγε ἡ ψυχή μας «ἡτοίμασεν ἑαυτήν» (Ἀπ 19,7) γιά τόν οὐράνιο γάμο της; Εἴμαστε νηφάλιοι καί ξεμέθυστοι ἀπό τίς κοσμικές ἐπιθυμίες καί ἡδονές ἤ ἔχουμε αὐτοπαγιδευθεῖ στά δεσμά τους; Προσοχή! Νά μήν περιφρονήσουμε ἕνα τέτοιο ἀνεκτίμητο δῶρο! Δέν θά ἔχουμε ἄλλη εὐκαιρία, «οὐκέτι περὶ ἁμαρτιῶν ἀπολείπεται θυσία» (Ἑβ 10,26).
 Ἄς προσπαθήσουμε μέ τήν χάρη τοῦ Κυρίου, ἰδιαίτερα ἡ φετινή Μεγάλη Τεσσαρακοστή νά καλλιεργήσει μέσα μας αὐτή τήν ἱερή καί εὐλογημένη συνείδηση.

Εὐ. Ἀ. Δάκας

Συμπληρώθηκαν φέτος 50 χρόνια ἀπό τήν ἱστορική συνάντηση τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριάρχη Ἀθηναγόρα μέ τόν πάπα Παῦλο Στ΄ στά Ἰεροσόλυμα (5/1/1964), ἡ ὁποία ὁδήγησε λίγο ἀργότερα στήν ἀμοιβαία ἄρση τῶν ἀναθεμάτων καί στήν ἔναρξη τοῦ θεολογικοῦ διαλόγου μεταξύ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί τοῦ Βατικανοῦ. Ἡ ἐπέτειος αὐτή θά τιμηθεῖ αὐτόν τόν μήνα μέ τήν συνάντηση τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριάρχη Βαρθολομαίου μέ τόν πάπα Φραγκίσκο στά Ἰεροσόλυμα.
 Τό ἐρώτημα πού προκύπτει εἶναι ἁπλό μέν ἀλλά καί ἐξαιρετικά καίριο καί οὐσιῶδες: Οἱ ἀδελφικές σχέσεις μεταξύ Ὀρθοδόξων καί Παπικῶν, οἱ ὁποῖες μετά τό 1964 ἐντάθηκαν δραματικά καί χαρακτηρίζονται ἐκτός τῶν ἄλλων ἀπό κοινές λατρευτικές ἐκδηλώσεις, ὠφέλησαν ἤ τελικά ἔβλαψαν τήν ὑπόθεση τῆς Ἐκκλησίας;
 Λέχθηκε πιό πάνω ὅτι ἡ συνάντηση Ἀθηναγόρα Παύλου Στ΄ ὑπῆρξε ἱστορική, καί ὄντως ἦταν τέτοια· ὄχι μόνο διότι ἀποτέλεσε τήν πρώτη διά ζώσης ἐπικοινωνία μεταξύ ἑνός Οἰκουμενικοῦ πατριάρχη καί ἑνός πάπα μετά τήν ἀπόσχιση τῆς Δύσεως ἀπό τήν Ἐκκλησία τό 1054, ἀλλά καί διότι εἰσήγαγε στήν ὀρθόδοξη θεολογία μία νέα ἀντίληψη, πού ἀφορᾶ οὐσιαστικά στήν ἴδια τήν φύση τῆς Ἐκκλησίας: Ὅτι ἡ ἀγάπη προέχει τῆς πίστεως.
 Ἡ Ἐκκλησία εἶναι «σῶμα Χριστοῦ» (Α΄ Κο 12,27). Εἶναι ὁ ἀναστημένος Χριστός, ὁ ὁποῖος μετά τήν ἀνάληψή του συνεχίζει νά εἶναι παρών στόν κόσμο μας «ἐν ἑτέρᾳ μορφῇ» (Μρ 16,12). Ὅπως δηλαδή μετά τήν ἀνάστασή του ἐμφανιζόταν στούς μαθητές του ἐπί σαράντα ἡμέρες, πολλές φορές μέ μορφή διαφορετική ἀπό αὐτή πού εἶχαν συνηθίσει, ἔτσι καί σήμερα καί μέχρι τήν συντέλεια τῶν αἰώνων συστήνεται καί θά συστήνεται στήν ἀνθρωπότητα μέ τήν ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας του. Καί ἀκριβῶς γι’ αὐτό ἐμφανιζόταν μετά τήν ἀνάστασή του μέ διαφορετική ὄψη: Διότι ἔπρεπε οἱ μαθητές του νά ἐξοικειωθοῦν μέ αὐτή τήν νέα κατάσταση πού σέ λίγο θά ἀντιμετώπιζαν.
 Ταυτότητα καί συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ πίστη. Αὐτό σημαίνει ὅτι στήν περίοδο τῆς Καινῆς Διαθήκης «γνωρίζω τόν Χριστό» σημαίνει «πιστεύω στόν Χριστό». Γι’ αὐτό καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος τονίζει ὅτι στόν κόσμο αὐτό ὁ Χριστιανός ἀντικρύζει τόν Κύριο Ἰησοῦ ὄχι «διὰ εἴδους (=μορφῆς)», ὅπως θά ἀποκαλυφθεῖ κατά τήν ἡμέρα τῆς Δευτέρας του Παρουσίας, ἀλλά «διὰ πίστεως» (Β΄ Κο 5,7). Ἐπισημαίνει ἀκόμη ὁ ἀπόστολος ὅτι ὁ Χριστός κατοικεῖ στίς καρδιές μας «διὰ πίστεως» (Ἐφ 3, 17), ἐνῶ εἶναι πολύ χαρακτηριστικό ὅτι τόσο ὁ Παῦλος ὅσο καί ὁ ἀδελφόθεος Ἰάκωβος ὀνομάζουν τήν Ἐκκλησία καί «πίστιν» (Γα 1,23· Φι 1,25· Ἰα 5,15). Καί ὅπως ὁ Κύριος εἶναι ἕνας, καί ἡ Ἐκκλησία του καί ἡ πίστη στό ὄνομά του εἶναι μία· «Εἷς Κύριος, μία πίστις, ἓν βάπτισμα» (Ἐφ 4,5). Καί ὅποιος «μεταστρέφει», ἀλλοιώνει αὐτή τήν μία πίστη, «τὴν ἅπαξ παραδοθεῖσαν τοῖς ἁγίοις» (Ἰδ, 3), ὅποιος κηρύττει «ἕτερον εὐαγγέλιον», ἀκόμη καί ἄν εἶναι ἕνας Παῦλος ἤ ἄγγελος ἀπό τόν οὐρανό «ἀνάθεμα ἔστω» (βλ. Γα 1,69).
 Ὁ Παπισμός εἶναι διαστροφή τῆς πίστεως. Ἀπό τήν στιγμή πού ἄρχισε νά λατρεύει ἕναν τριαδικό Θεό στόν ὁποῖο τό ἅγιο Πνεῦμα δέν ἐκπορεύεται μόνον ἀπό τόν Πατέρα, ὅπως δίδαξε ὁ Κύριος (Ἰω 15,26), ἀλλά καί ἀπό τόν Υἱό, ἐξέπεσε στήν πλάνη καί στήν εἰδωλολατρία. Ἀρνήθηκε τήν ἀποκάλυψη τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ καί θεοποίησε ἕνα διανοητικό κατασκεύασμα, κομμένο καί ραμμένο μάλιστα στά μέτρα πολιτικῶν ἐπιδιώξεων. Καί ὄχι μόνον αὐτό. Ὁ Χριστός τοῦ Παπισμοῦ, ὅπως πολύ σοφά ἐπεσήμανε ὁ Ντοστογιέφσκυ, εἶναι ὑποταγμένος στόν Διάβολο. Ἔχει ὑποκύψει στόν τρίτο σατανικό πειρασμό τῆς ἐγκόσμιας ἐξουσίας καί δύναμης (βλ. Μθ 4,810). Διαθέτει κράτος καί διπλωματία καί τράπεζες στό ὄνομα Ἐκείνου πού τά ἀρνήθηκε ὅλα αὐτά καί δήλωσε ξεκάθαρα ὅτι «ἡ βασιλεία ἡ ἐμὴ οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου» (Ἰω 18,36). Μέ ἄλλα λόγια τό Βατικανό δέν κηρύττει τίποτε περισσότερο καί τίποτε λιγότερο ἀπό τόν Ἀντίχριστο· καί αὐτή τήν καταγγελία δέν τήν στοιχειοθετεῖ μόνον ὁ κορυφαῖος ρῶσος λογοτέχνης ἤ κάποια «φανατική» ἀντιπαπική γραφίδα, ἀλλά ἡ ἴδια ἡ ἱστορία ἐδῶ καί αἰῶνες.
 Οἱ ὑποστηρικτές τῶν ἀδελφικῶν σχέσεων μέ τόν Παπισμό, ὅπως τίς περιγράψαμε παραπάνω, θεωροῦν δευτερεύοντα τά ζητήματα αὐτά, τῆς πίστεως· εἰδάλλως δέν εἶναι κατανοητές οἱ συμπροσευχές καί γενικά οἱ κοινές λατρευτικές ἐκδηλώσεις Ὀρθοδόξων μέ ἀνθρώπους πού πιστεύουν σ’ ἕναν ἄλλο Θεό. Πέρα ἀπό τίς ρητές σχετικές ἀπαγορεύσεις τῶν ἱερῶν κανόνων πού θά μποροῦσε νά ἐπικαλεσθεῖ κάποιος, ἡ λατρεία τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ πρέπει νά τελεῖται «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ» (Ἰω 4,24)· ἡ προϋπόθεση αὐτή εἶναι δεδομένη καί ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ. Στήν ἀντίθετη περίπτωση, ἄν δηλαδή νοθευθεῖ ἡ ἀλήθεια τῆς πίστεως, τό ἀποτέλεσμα εἶναι μία ἀλλόκοτη καί βέβηλη συνύπαρξη «ναοῦ Θεοῦ μετὰ εἰδώλων» (Β΄ Κο 6,16).
 Ἀσφαλῶς κανείς δέν μπορεῖ νά εἶναι ἀντίθετος μ’ ἕναν ἔντιμο καί σοβαρό διάλογο μέ τούς Παπικούς ἢ καί μέ ὁποιουσδήποτε ἄλλους αἱρετικούς. Ὁ Κύριος διαλέχθηκε γιά ζητήματα πίστεως ἀκόμη καί μέ Σαδδουκαίους καί Σαμαρεῖτες. Τό πρόβλημα δέν εἶναι αὐτό. Τό πρόβλημα, ὅταν προσερχόμαστε στόν διάλογο, εἶναι ἡ συνείδηση πού ἔχουμε ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι. Στοχεύουμε νά δώσουμε μαρτυρία «περὶ τῆς ἐν ἡμῖν ἐλπίδος» (Α΄ Πέ 3,15), γιά τήν ἀλήθεια τῆς πίστεως; Ἤ μήπως θυσιάζουμε αὐτή τήν ἀλήθεια στόν βωμό τῆς δῆθεν ἀδελφικῆς ἀγάπης; Διότι ἡ ἀγάπη πού δέν «συγχαίρει τῇ ἀληθείᾳ» (Α΄ Κο 13,6), εἶναι δῆθεν ἀγάπη· εἶναι κυριολεκτικά ἀπάτη.
 Ἄν ὡστόσο ἡ ἀπάτη εἶναι γενικά καταστροφική, οἱ ὀλέθριες συνέπειές της στά ζητήματα τῆς πίστεως ἔχουν αἰώνια διάσταση: Προσβάλλουν τήν σωτηρία τόσο τήν δική μας, ὅσο καί τῶν αἱρετικῶν, τούς ὁποίους ἐγκαταλείπουμε στήν πλάνη τους ἀπό... ἀγάπη. «Ἱκανόν ἐστιν» ὅμως. Εἶναι ἐπιτέλους καιρός νά ἐξετάσουμε αὐτή τήν ἐξαιρετικά σοβαρή ὑπόθεση μέ ἀποκλειστικό γνώμονα τήν εὐαγγελική ἀλήθεια καί ὄχι ἐκκοσμικευμένες καί ἐπικίνδυνες νοοτροπίες.
Εὐ. Ἀ. Δάκας

  Σ᾿ ἕνα ἐπαρχιακό Γυμνάσιο ἡ φιλόλογος προσπαθεῖ νά παρουσιάσει στούς μαθητές τά στοιχεῖα τοῦ τέλειου ἀνθρώπου ὅπως αὐτά διαφαίνονται μέσα ἀπό τά κλασικά κείμενα.
 Τελειώνοντας ὁμολογεῖ: «Ὅμως, παιδιά, οὐσιαστικά τέλειος ἄνθρωπος εἶναι μόνο ὁ Χριστός, διότι εἶναι ὁ μόνος ἀναμάρτητος».
  Ὁ Βασίλης ἀπό τό τρίτο θρανίο, πού συνήθως πρόσεχαν οἱ ἄλλοι αὐτόν καί αὐτός κανέναν, σήκωσε τό χέρι καί, χωρίς νά περιμένει, εἶπε: «Τί λέτε, κυρία! Ἐγώ ξέρω κι ἕναν ἄλλο ἀναμάρτητο, τόν περσινό μας καθηγητή στά θρησκευτικά»!
  Δέν ξέρω ἄν ἡ φιλόλογος ἦταν σέ θέση νά ἐκτιμήσει τό βάρος πού εἶχαν τά λόγια τοῦ Βασίλη, οὔτε κι ἄν ὁ ἴδιος καταλάβαινε πόση χάρη καί ἀλήθεια ἔκρυβε μέσα της αὐτή ἡ «βλάσφημη» διαπίστωσή του.
 Ἐκεῖνο πού ξέρω εἶναι ὅτι ὁ περσινός του καθηγητής, ἔχοντας ἀσφαλῶς ἐγκατεστημένο στό δίσκο τῆς καρδιᾶς του τό ἱερό πρόγραμμα τοῦ προσωπικοῦ του ἁγιασμοῦ, κατάφερε μέσα σέ ἐννιά μῆνες νά προβάλει στό φωτεινό προτζέκτορα τῆς μορφῆς του ὁλόκληρο τό θεολογικό γνωστικό ἀντικείμενο, μέρος τοῦ ὁποίου κλήθηκε νά μεταφέρει στούς μαθητές.
  Ἕνας ἀγωνιζόμενος ἄνθρωπος, καθώς κατατείνει νά ὁμοιάσει τοῦ Θεοῦ, λιτανεύει τό «καθ᾿ ὁμοίωσιν» μπροστά στίς εἰκόνες Του, τίς ὁποῖες ἄλλοι πασχίζουν μέ πολυμέσα καί ψευτομεθόδους νά τίς πείσουν γιά τήν τυχαία προέλευσή τους, τήν ἄσκοπη ὕπαρξή τους καί τόν μοιραῖο ἀφανισμό τους.
  Ὅμοιο τοῦ Θεοῦ εἶδε τόν καθηγητή του ὁ ἀπρόσεκτος Βασίλης. Ἐμεῖς μελετώντας τόν πιστό ἀναγεννημένο ἄνθρωπο, τόν βλέπουμε νά σπάζει τά κτιστά του ὅρια καί νά ἀγγίζει, κατά χάρη, τή θέωση καί τήν ἀναμαρτησία.
  Ὅσο κι ἄν δέν ξέρει ὁ Βασίλης, οἱ ἑπόμενοι δάσκαλοί του, ἄν δέν ἀκολουθοῦν τήν ἴδια διδακτική μέθοδο τοῦ περσινοῦ θεολόγου, ἄς μήν προσπαθήσουν νά τόν ἐπαναφέρουν στήν πρόσκαιρη, ἄρα ψεύτικη, πραγματικότητα. Ἄς τόν ἀφήσουν νά πλανιέται σ᾿ αὐτήν τήν τείνουσα πρός τήν ἀλήθεια διαπίστωσή του.

Πολλές φορές ὥς τώρα δίδαξε τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στήν Α΄ Γυμνασίου. Μετρᾶ τά δάχτυλα τῶν δυό χεριῶν της δυό φορές, καί πάλι λίγα τά βρίσκει... Τόσα πολλά χρόνια ἔχει στήν ἐκπαίδευση... Καί πάντα τά παιδιά ἀνταποκρίνονται τόσο πρόθυμα καί φιλότιμα μέ τίς ὡραῖες διδακτικές ἱστορίες πού μαθαίνουν: ἡ ζωή τῶν πρωτοπλάστων μέσα στόν Παράδεισο, ἡ ἱστορία τοῦ Ἰωσήφ, οἱ Ἰσραηλίτες στήν Αἴγυπτο, ἡ Ἔξοδος, ὁ Δεκάλογος, οἱ Κριτές...
 Μά νά! Μ’ αὐτό τόν Δεκάλογο, πού αἰῶνες τώρα ρυθμίζει τή ζωή καί τίς σχέσεις τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Δημιουργό του καί μέ τούς συνανθρώπους του, νιώθει φέτος ἰδιαίτερη δυσκολία. Τόνισε βέβαια ὅλες τίς ἐντολές στά παιδιά κι ἄρχισαν ἐκεῖνα φιλότιμα νά τίς μαθαίνουν ἀπ’ ἔξω μέ δικά τους λόγια. Σέ μιά ἐντολή σταμάτησε σκεφτική. Ἐκείνη πού πρώτη καθορίστηκε ἀπ’ ὅλες ὅσες μιλοῦν γιά τή στάση μας πρός τόν συνάνθρωπο. Ποιός ἄλλος εἶναι κοντινότερος γιά τόν καθένα μας ἀπό τούς ἴδιους τούς γεννήτορές μας; «Τίμα τὸν πατέρα σου καὶ τὴ μητέρα σου». Νιώθει κάποια αὐθόρμητη ἀντίδραση: γιά ποιόν πατέρα καί ποιά μητέρα νά μιλήσει; Πολλοί ἀπό τούς μαθητές της -εἶναι τόσο συνηθισμένο ἄλλωστε στήν ἐποχή μας- δέν ζοῦν μέ τούς γονεῖς τους. Γιά πολλούς καί διαφόρους λόγους, μέ κύριο ἐκεῖνο τοῦ διαζυγίου καί τῆς μονογονεϊκῆς οἰκογένειας, λείπει ὄχι μόνον ὁ πατέρας, ἀλλά καί ἡ μάνα. Καί δέν εἶναι πιά σπάνιες οἱ περιπτώσεις παιδιῶν πού οἱ γονεῖς τους τά ἐγκατέλειψαν στούς παπποῦδες.
 Πῶς νά παρατρέξει τήν περίπτωση τῆς πολυαγαπημένης μαθήτριάς της, τῆς Ἀλεξάνδρας; Ἀπό βρέφος τήν ἀνέλαβε ἡ γιαγιά...
 - Ζῆ μαζί μου, ἀφ’ ὅτου γεννήθηκε, εἶπε ὅταν ἦρθε νά τή γράψει στό Γυμνάσιο.
 Ἄγνωστος ὁ πατέρας, ἄφαντη ἡ μάνα τῆς μικρῆς Ἀλεξάνδρας, κι ἡ καθηγήτριά της σήμερα νά μιλᾶ γιά τήν τιμή στούς γονεῖς. Ἄ! ὄχι, ὁπωσδήποτε θά πρέπει καί κάτι ἄλλο νά προσθέσει, γιά νά ἁπαλύνει τό βάρος στήν ψυχή τοῦ παιδιοῦ. Κάτι σχετικό θαρρεῖ πώς εἶχε διαβάσει στό χριστιανικό περιοδικό πού παίρνει. Ψάχνοντας σέ παλιότερα τεύχη, δέν ἀργεῖ νά βρεῖ ἕνα χαριτωμένο ἄρθρο πού μιλᾶ γιά κεῖνες τίς περιπτώσεις τῶν παιδιῶν πού δέν τά θώπευσαν τά μητρικά χέρια -ἀδιάφορο γιά ποιό λόγο- μά τά χέρια μιᾶς θετῆς μάνας, μιᾶς φιλόστοργης γειτόνισσας, μιᾶς γιαγιᾶς ἤ θείας ἤ τοῦ ἴδιου τοῦ πατέρα. Κι ἔνιωσαν μάνα τους τή μάνα ὅλων μας τή στοργική, παρηγορήτρα μάνα τοῦ Θεοῦ, τήν Παναγία μας.
 Πόση ἔκπληξη καί συγκίνηση δοκίμασε τήν ἄλλη μέρα! Ἀφοῦ διαβάστηκε τό παρήγορο ἄρθρο, τήν πλησίασε στό τέλος ἡ Ἀλεξάνδρα καί τῆς εἶπε μ’ ἕνα γλυκό χαμόγελο, πού δέν ἄφηνε περιθώρια γιά κάποια κακή σκέψη ἤ μεμψιμοιρία:
 - Κυρία, θά μπορούσατε νά μοῦ τό δώσετε νά τό ξαναδιαβάσω;
 - Βέβαια, εὐχαρίστως! Λέω μάλιστα νά τό δείξεις καί στή γιαγιά.
 - Αὐτό ἔχω σκοπό νά κάνω. Πάντα μοῦ ζητᾶ νά διαβάσει ὅ,τι μοῦ δίνουν καί στό Κατηχητικό Σχολεῖο.
 - Μπράβο σου, Ἀλεξάνδρα μου!
 - Κυρία, νά σᾶς πῶ καί κάτι ἄλλο; Στίς 2 Φεβρουαρίου δέν εἶναι ἡ γιορτή τῆς μητέρας γιά τήν Ἐκκλησία; Ἔ! λοιπόν, ἐγώ ἐκείνη τή μέρα ἔχω τά γενέθλιά μου...
 Χαμογέλασε ἡ μικρή μαθήτρια, χαιρέτησε κι ἔφυγε, ἀφήνοντας τήν καθηγήτριά της στούς δικούς της προβληματισμούς.

  Εἶχε μαστόρους ἡ Ζωή στό σπίτι. Γενική ἀνακαίνιση. Εἶχε καί δυό παιδιά πού πήγαιναν σχολεῖο. Ποῦ νά σταθοῦν νά διαβάσουν! Διαλυμένα ἔπιπλα, σκόρπια οἰκοδομικά ὑλικά, ἐργαλεῖα...
  Παρ᾿ ὅλα αὐτά φρόντισε νά μήν ἀπουσιάσουν ἀπό καμιά τους δραστηριότητα. Τά ἔπαιρνε ἀπ᾿ τό χέρι καί ξεκινοῦσαν ἀπό τό πρωί μαζί τό μαραθώνιό τους. Πρῶτα σχολεῖο, ἔπειτα φροντιστήρια ξένων γλωσσῶν, στή συνέχεια στό κολυμβητήριο, μετά στό ὠδεῖο, σέ δυό δημοτικούς χορούς. Μήπως ξεχάσαμε τίποτε; Ἄ, ναί! Καί στό μπάσκετ τήν Κυριακή τό ἀγόρι καί στό βόλεϋ τό κορίτσι.
  Κάποια μέρα, ὅταν ἔφυγαν οἱ μάστορες κι ἔλαμψε τό σπίτι ἀπό πάστρα καί καθαριότητα, ἡ καινούργια δασκάλα τῆς κόρης της τῆς εἶπε:
  - Θά ᾿θελες νά μοῦ στείλεις τή Σπυριδούλα στό Κατηχητικό;
 - Μπά, εἶναι μακριά ἡ ἐκκλησία (βέβαια δέν τῆς φανέρωσε πώς ἡ ἀπόσταση τοῦ γυμναστηρίου καί τοῦ κολυμβητηρίου ἦταν πενταπλάσια).
 - Τό κατηχητικό γίνεται σέ μιά αἴθουσα τοῦ σχολείου μας, ἀκριβῶς γι᾿ αὐτό τό λόγο, συνέχισε ἡ δασκάλα.
 - Ἄ, ὄχι, κ. Χριστίνα, δέ γίνεται. Ἄς μήν τήν παραφορτώσω τήν καημένη. Δέ μένει καιρός, πιστέψτε με, ἀπάντησε κοφτά ἡ Ζωή.
 - Δέ θά ᾿θελες νά ᾿ναι κάπου ἀνάμεσα σ᾿ ἐκεῖνα τά παιδιά; τή ρώτησε ἡ δασκάλα δείχνοντάς της μιά εἰκόνα πού εἶχε στόν τοῖχο μέ τόν Κύριο καί τά παιδιά στήν ἀγκαλιά του.
 - Μά κι ἐγώ χριστιανή εἶμαι. Δέν εἶμαι ἄθεη. Καί τά παιδιά μου τά βάπτισα.
 - Ξέρεις πῶς εἶναι αὐτό πού μοῦ λές; «Ἔγραψα τό παιδί μου στό σχολεῖο, ἀλλά τό πηγαίνω στό πάρκο». 
 Θά τό ἔκανες ποτέ αὐτό; Μποροῦν νά ἀναπληρώσουν ὅλες οἱ πολιτιστικές δραστηριότητες τίς ἀνάγκες τῆς ψυχῆς ἑνός βαπτισμένου παιδιοῦ;
  Δέν ξέρω τί ἀποφάσισε ἡ κ. Ζωή γιά τά παιδιά της, ἀλλά κατάλαβα πώς ὁ ἄνθρωπος σκέφτεται σέ ὅλες τίς ἐποχές μέ τόν ἴδιο τρόπο. Γι᾿ αὐτό μοῦ φάνηκε πάρα πολύ ἐπίκαιρος ὁ λόγος τοῦ ἁγίου Χρυσοστόμου, καθώς σέ διάφορες ὁμιλίες του ἀπευθύνεται στούς γονεῖς.
  Γράφει λοιπόν ὁ ἱερός πατέρας ἀνάμεσα στά ἄλλα: «Σᾶς εἶπα κι ἄλλη φορά, ὅτι ὁ λόγος πού τό κακό γίνεται δυσκολοξερίζωτο, εἶναι ὅτι κανείς δέν φροντίζει τά παιδιά του, κανείς δέν τούς μιλᾶ γιά τήν ἁγνότητα, κανείς γιά σωφροσύνη, κανείς γιά νά περιφρονοῦν τό χρῆμα καί τή δόξα, κανείς δέν τούς λέει αὐτά πού προστάζουν οἱ Γραφές.
 Ὅταν, λοιπόν, τά παιδιά ἀπό τήν πρώτη ἡλικία δέν ἔχουν δασκάλους, τί θά γίνουν; Ἀφοῦ μερικοί μαθαίνουν τό καλό ἀπό τότε πού θά γεννηθοῦν μέχρι τά γηρατειά τους κι ὅμως δέν τό κατορθώνουν, αὐτοί πού ἀπό τήν ἀρχή τῆς ζωῆς τους συνηθίζουν ν᾿ ἀκοῦνε τό κακό, ποιό κακό δέν θά πράξουν; Κι ὅμως τώρα καθένας κάνει ὅ,τι μπορεῖ γιά νά μορφώσει τά παιδιά του μέ τέχνες καί γράμματα καί λόγια, μά γιά τό πῶς θά γυμνάσει τήν ψυχή τους στήν ἀρετή κανείς δέν δίνει σημασία.
  Ὅταν τά ὁδηγεῖτε στά θέατρα, δέν προβάλλετε γιά δικαιολογία οὔτε τά μαθήματα οὔτε τίποτε ἄλλο. Ὅταν ὅμως χρειάζεται νά ὠφεληθοῦν καί νά κερδίσουν κάτι ἀπό τά πνευματικά, προφασίζεσθε ὅτι εἶναι ἀπασχολημένα.
  Δέν ἐξοργίζετε ἔτσι τόν Θεό, ὅταν γιά ὅλα τ᾿ ἄλλα εὐκαιρεῖτε καί ἀφιερώνετε χρόνο, τό νά ἐπιδίδονται ὅμως τά παιδιά στά δικά του τό νομίζετε ἐνοχλητικό καί ἀναχρονιστικό;
  Τίποτε πιό σπουδαῖο δέν θά κατορθώσεις, ἄν τοῦ μάθεις τέχνη καί κοσμική παιδεία γιά ν᾿ ἀποκτήσει χρήματα, ὅσο ἄν τοῦ διδάξεις τήν τέχνη γιά νά περιφρονήσει τά χρήματα. Ἄν θέλεις νά τό κάνεις πλούσιο, αὐτό κάμε. Διότι πλούσιος δέν εἶναι αὐτός πού ἔχει ἀνάγκη τά πολλά λεφτά καί τόν τριγυρίζουν πολλά ἀγαθά, ἀλλά ἐκεῖνος πού δέν ἔχει ἀνάγκη ἀπό τίποτε. Μήν ἀναζητᾶς πῶς νά τό κάνεις νά προκόψει στά κοσμικά διδάγματα καί νά τό καταντήσεις φιλόδοξο, ἀλλά φρόντισε πῶς νά τό διδάξεις νά περιφρονεῖ τή δόξα σ᾿ αὐτή τή ζωή.
 Ἀπό πουθενά ἀλλοῦ δέν προέρχεται ἡ διαστροφή τῶν παιδιῶν, παρά ἀπό τό ὑπερβολικό ἐνδιαφέρον γιά τά βιοτικά.
  Ἡ πραγματική σοφία καί ἡ ἀληθινή μόρφωση εἶναι ὁ σεβασμός πρός τόν Θεό. Δέν νομοθετῶ νά παραμένουν ἀμόρφωτα τά παιδιά. Ἀλλά ὁ ἔρωτας τῶν χρημάτων ὅλα τά ἀνέτρεψε καί κατέστρεψε καί ἀπομάκρυνε τόν ἀληθινό φόβο τοῦ Θεοῦ καί κατέλαβε τίς ἀνθρώπινες ψυχές, ὅπως ἀκριβῶς κάποιος τύραννος κατακυριεύει μιά ἀκρόπολη. Γι᾿ αὐτό ἀδιαφοροῦμε καί γιά τή σωτηρία τῶν παιδιῶν μας καί γιά τή δική μας, ἔχοντας μόνο ἕνα σκοπό: πῶς νά γίνουμε πλουσιότεροι καί ν᾿ ἀφήσουμε τόν πλοῦτο μας στούς ἄλλους καί ἐκεῖνοι πάλι σέ ἄλλους καί οἱ μετά ἀπό ἐκείνους στούς μετά ἀπ᾿ αὐτούς· καί γινόμαστε ἔτσι ὄχι κύριοι ἀλλά μεταβιβαστές τῶν χρημάτων καί τῶν κτημάτων μας.
 Δέν παύω νά σᾶς συμβουλεύω καί νά σᾶς παρακαλῶ καί νά σᾶς ἐξορκίζω, πρίν ἀπό κάθε ἄλλο νά δώσετε ἀνατροφή στά παιδιά σας. Ἄν τό πονᾶς τό παιδί σου, φανέρωσέ το μ᾿ αὐτό. Ἐσύ πρῶτος χαίρεσαι τά ἀγαθά, ὅταν ἔχεις καλό γιό κι ἔπειτα ὁ Θεός. Κοπιάζεις γιά τόν ἑαυτό σου.
 Πολύ περισσότερο φροντίζουμε γιά τούς ὄνους καί τούς ἵππους, παρά γιά τά παιδιά. Ἐνῶ φροντίζουμε γιά καλό ὀνηγό, γιά τή διαπαιδαγώγηση τῆς ψυχῆς τοῦ παιδιοῦ διαλέγουμε, ἁπλῶς καί ὡς ἔτυχε, ὅποιον βρεθεῖ μπροστά μας.
 Τί μπορεῖ ὅμως νά ἐξισωθεῖ μέ τό νά διαμορφώσεις τήν ψυχή τοῦ νέου καί νά διαπαιδαγωγήσεις τό χαρακτήρα του; Ἐμεῖς ὅμως ἀποβλέπουμε πῶς νά ἐξασκηθεῖ στή γλώσσα, πῶς νά μαθαίνει νά ὁμιλεῖ, ὄχι γιά νά μπορεῖ νά ὁμιλεῖ, ἀλλά γιά νά κερδίζει χρήματα.
 Νά τούς δώσουμε τό παράδειγμα, νά τά κάνουμε νά συνηθίζουν ἀπό μικρή ἡλικία στήν ἀνάγνωση τῶν Γραφῶν.
 Διότι, καί ἄν ἀκόμα ἡ προσωπική μας ζωή εἶναι πολύ καλά τακτοποιημένη, ὅταν ἀδιαφοροῦμε γιά τή σωτηρία τῶν παιδιῶν, θά τιμωρηθοῦμε πολύ φοβερά.